Manual de Hábitats de Galicia.

Contexto Bioxeográfico de Galicia

Numerosos autores aplicaron ao territorio galego clasificacións climáticas a partir das que se obtiveron representacións cartográficas que tratan de reflectir a relación existente entre parámetros climáticos e diversos aspectos da súa diversidade biolóxica, principalmente a variedade da súa cuberta vexetal ou a súa potencialidade produtiva (Allué Andrade 1966; Díaz-Fierros Viqueira 1971; Carballeira et al. 1983, Retuerto & Carballeira 1991, Font Tullot 2000, etc.).

Quizais o punto de partida das clasificacións climáticas orientadas á comprensión da cuberta vexetal o constitúe, a hoxe en día clásica e enormemente difundida, contraposición entre a "Iberia húmida" e "Iberia seca", introducida polo xeógrafo francés Jean Brunhes (1902) tomando como referencia a isohieta de 600 mm. Esta dicotomía foi mantida, con algúns matices, por xeógrafos e fisiógrafos, como Hernández Pacheco, Dantín Cereceda ou Lautensach, entre outros, ata ben entrada a segunda metade do século XX. En todas estas clasificacións climáticas, Galicia figura de xeito constante dentro das áreas consideradas baixo climas de condicións atlánticas, cunha elevada pluviometría, se ben é preciso destacar que na súa inmediata proximidade se adoita situar o límite coas áreas consideradas como de carácter mediterráneo.

Máis recentemente, outros autores realizaron propostas nas que se realiza unha separación de territorios atlánticos/oceánicos/chuviosos doutros mediterráneos/secos en Galicia utilizando diversas combinacións de parámetros termométricos e pluviométricos (Pérez Alberti 1982, 1983; Carballeira et al. 1983; Allué Andrade 1990; Retuerto & Carballeira 1991;Torres Luna et al. 1993; Elena Roselló 1997; Martínez Cortizas & Pérez Alberti 1999). Aínda que a amplitude xeográfica destes ambientes climáticos contrapostos alcanza valores sensiblemente diferentes en función dos criterios aplicados, existe certo grao de coincidencia na delimitación dos territorios de máis clara influencia mediterránea en Galicia, que se cinguirían principalmente ao tramo final da cunca fluvial do Sil e algúns outros enclaves menores situados na cunca baixa do Río Miño e as Rías Baixas.

Paralelamente ao traballo realizado polos autores mencionados, Rivas Martínez foi desenvolvendo varias propostas metodolóxicas e adaptacións da súa clasificación bioclimática mundial, cuxa xénese conceptual foise esbozando ao longo de numerosos traballos publicados entre os anos '60 e '90 do século pasado (Rivas-Martínez 1987, 1996, 1997; Rivas-Martínez et al. 1999; Rivas-Martínez & Loidi 1999). Ao longo das sucesivas modificacións realizadas, este autor intentou dotar ao seu sistema de clasificación bioclimática do máximo grao de resolución posible e optimizar o carácter predictivo dos índices matemáticos utilizados con relación á distribución dos grandes tipos de vexetación existentes no Planeta.

A clasificación bioclimática ideada por Rivas-Martínez baséase na cuantificación de catro aspectos do clima que actúan como condicionantes ecolóxicos dos diferentes territorios continentais do Planeta. Os devanditos aspectos particularízanse nos chamados macrobioclimas (determinados pola situación latitudinal e a repartición da precipitación ao longo do ano), bioclimas (establecidos en función da oscilación térmica anual), termotipos (ou pisos bioclimáticos definidos en función de valores termométricos) e ombrotipos (baseados na cantidade de precipitación anual). Cada unha destas unidades bioclimáticas caracterízase en función dos valores que alcance unha serie de índices matemáticos de doada determinación obtidos a partir dunha serie fiable de datos climáticos recollidos nunha estación meteorolóxica dada. Rodríguez Guitián & Ramil-Rego (2007) aplicaron recentemente esta clasificación a Galicia e representado graficamente a extensión ocupada por cada unha das unidades bioclimáticas comentadas.

Segundo esta clasificación, por acharse entre os 23º-51º N, Galicia é un territorio comprendido dentro da cintura latitudinal a través da que se estende o denominado "macrobioclima temperado", caracterizado pola ausencia ou escasa incidencia de seca estival. Non obstante, nalgunhas áreas xeográficas situadas no extremo SE (Canón do Sil, Val de Quiroga, Valdeorras) verifícase a existencia do macrobioclima mediterráneo, posto que nas estacións meteorolóxicas deste territorio se rexistra ao longo do verán un período de dous ou máis meses nos que t>2P. Ao longo das áreas nas que se establece o contacto entre ambos os dous tipos de macrobioclima existe un gradiente de situacións intermedias representado por aquelas estacións temperadas nas que se rexistra un período de seca que non alcanza a duración mínima esixida para poder ser consideradas como mediterráneas (polo menos dous meses) e que constitúen o que se denomina "variante mediterránea" do macrobioclima temperado.

Aínda que numerosos autores formularon a existencia de condicións climáticas de mediterraneidade máis ou menos manifestas en Galicia, entre eles o propio autor da clasificación bioclimática aquí aplicada, o territorio que debe considerarse segundo como mediterráneo segundo Rodríguez-Guitián & Ramil-Rego (2007) vén a coincidir, en liña xenerais, coas áreas de presenza xeneralizada de vexetación termófila esclerófila, principalmente aciñeirais de Quercus ilex ssp. ballota e sobreirais non litorais. O feito de que algunhas estacións situadas en ámbitos de macrobioclima temperado presenten valores incluibles dentro do macrobioclima mediterráneo, como sucede en diversas estacións costeiras da fachada atlántica e o Golfo Ártabro ou enclaves interiores de Lugo e Ourense a baixa altitude, aínda cando a vexetación mantén un inequívoco carácter atlántico, pode deberse á utilización de series temporais de datos non significativas ou como consecuencia do efecto de "insularidade", o que condicionaría a súa interpretación como localidades "autenticamente" mediterráneas. Esta última situación é perfectamente comprensible se se ten en conta a posición bioclimática fronteiriza do territorio galego.





A influencia das masa oceánicas no clima (bioclima) determínase nesta clasificación mediante o denominado "índice de continentalidade" (Ic), equivalente ao valor da amplitude térmica media anual. No caso de Galicia, as áreas próximas ao Mar Cantábrico e ao Océano Atlántico atópanse baixo un bioclima de carácter hiperoceánico (variante subhiperoceánica), con temperaturas medias mensuais que sofren variacións pouco marcadas ao longo do ano (inferiores a 11º C). Non obstante, obsérvase unha redución progresiva de N a S do territorio incluído neste tipo de bioclima asociado á existencia de veráns máis calorosos no litoral das Rías Baixas. Pola súa banda, a Galicia interior presenta unha menor influencia das masas mariñas no clima (bioclima oceánico, variantes semihiperoceánica e euoceánica), dado que os invernos son algo rigorosos e os veráns tenden a ser máis calorosos que na costa. Conforme nos trasladamos cara ao extremo SE do país increméntase notablemente a amplitude térmica, alcanzándose valores incluibles dentro da variante semicontinental do bioclima oceánico por enriba dos 1.000 m de altitude nas montañas das serras Segundeira e Calva.



Enténdese por termotipo ou piso bioclimático un intervalo altitudinal, caracterizado por uns valores termométricos determinados, ao que se asocian un ou varios tipos de vexetación característicos. O número e distribución altitudinal de intervalos termométricos definibles é diferente nos distintos tipos de macrobioclimas e variantes bioclimáticas, establecéndose para o caso de la Península Ibérica un total de cinco nas áreas dentro do macrobioclima temperado e seis nas mediterráneas. Segundo Rodríguez Guitián & Ramil-Rego (2008), admítese para Galicia a existencia de cinco termotipos temperados (termotemperado, mesotemperado, supratemperado, orotemperado e criorotemperado) e un mediterráneo (mesomediterráneo).




A relación existente entre o réxime de temperaturas e de precipitacións ao longo do ano é un parámetro que inflúe de xeito decisivo na distribución das formacións vexetais. Este aspecto é abordado na clasificación de Rivas-Martínez (2007) a través da determinación dos denominados ombrotipos, para cada un dos cales, como no caso dos termotipos, adoitan diferenciarse senllos horizontes inferior e superior. Segundo Rodríguez Guitián & Ramil-Rego (2008) existen catro tipos ómbricos no territorio galego: subhúmido, húmido, hiperhúmido e ultrahiperhúmido




6.2 SECTORIZACIÓN BIOXEOGRÁFICA DE GALICIA

A distribución dos taxóns vexetais ao longo da superficie terrestre permite sectorizar as terras continentais en áreas xeográficas con afinidades florísticas que se organizan na xeobotánica clásica nun sistema xerárquico de unidades (Reino, Rexión, Provincia, Sector, Distrito, etc.)(Takhtajan 1988). De xeito xeral admítese que os reinos se caracterizan por conter familias, subfamilias e tribos florísticas endémicas, mentres que as rexións se establecen basicamente a partir da distribución de xéneros e especies propios de determinados ámbitos xeográficos. Á súa vez, as provincias fundaméntanse na distribución de determinados xéneros pouco diversificados (con frecuencia monoespecíficos) así como en combinacións florísticas específicas que as fan diferentes dos seus territorios veciños. Na maior parte dos casos, a delimitación de unidades de rango inferior (sectores, subsectores, distritos) realízase a partir da distribución de endemismos infraespecíficos (subespecies, variedades ou formas) de distribución restrinxida ou da distribución de determinados tipos de comunidades vexetais.

Nas primeiras sectorizacións corolóxicas de Europa xa se establece dentro da súa área meridional unha división en dúas grandes unidades, unha de carácter atlántico-centroeuropeo e outra mediterránea, ambas as dúas presentes na Península Ibérica. Tanto para Braun-Blanquet (1923) coma para Huguet del Villar (1927) a franxa cantábrica, xunto ás áreas atlántica galega e norportuguesa, conforman unha unidade caracterizada polo dominio da flora adaptada ao clima oceánico que se plasma, dende o punto de vista fisionómico, na constitución de bosques planocaducifolios, matogueiras de ericáceas e leguminosas e unha abundante presenza de turbeiras na paisaxe. Cara ao Sur, as formacións arboradas de carácter esclerófilo e as matogueiras dominadas por cistáceas e labiadas apoderaríanse da cuberta vexetal. Nesta formulación encaixaría a descrición fitoxeográfica de Galicia que realizou Merino (1905-1909), para o que soamente un pequeno sector situado entre a bisbarra de Valdeorras e os montes de Casaio reuniría características de tendencia mediterránea na súa cuberta vexetal.

Ao longo do século XX e inicios de actual sucedéronse numerosas propostas de sectorización bioxeográfica dos territorios europeos (Dupont 1962, Meusel et al. 1965, Mayer 1984, Rivas-Martínez 1987, Takhtajan 1988, Polunin & Walters 1989, Ozenda 1994, Rivas-Martínez & Penas 1996, Frey & Lösch 2004, etc.) manténdose discrepancias en diversas áreas meridionais relacionadas coa existencia ou non de territorios "submediterráneos" e a delimitación do denominado "dominio atlántico" europeo. O establecemento das unidades corolóxicas presentes na Península Ibérica percorreu un camiño tortuoso parello ao comentado para o continente europeo, en boa medida agravado pola inexistencia de información detallada sobre a distribución de taxóns con valor diagnóstico dende o punto de vista corolóxico. Unha das primeiras propostas de delimitación xeográfica de unidades baseadas na distribución de especies vexetais en España foi a realizada por Ceballos (1939), dentro do seu coñecido Plan Forestal.

Non obstante, os primeiros mapas de detalle realizáronse ben entrada a segunda metade do século XX, correspondendo a primeira delimitación de provincias e sectores florísticos a Rivas-Martínez (1973). Tanto nesta proposta coma noutras posteriores (Rivas-Martínez et al. 1977; Rivas-Martínez 1979), exclúese das áreas eurosiberianas ibéricas todo o conxunto de elevacións montañosas que conforman as Montañas Galaico-Zamorano-Leonesas, Cordilleira Cantábrica e Pirineos. Na última proposta das sinaladas, ao redor de 1/3 da superficie de Galicia adscríbese a unidades de carácter mediterráneo, quedando repartido o resto entre dúas unidades eurosiberianas.

A partir desta data e ata os nosos días, Rivas-Martínez foi actualizando progresivamente os límites das unidades corolóxicas, principalmente daquelas que configuran o límite das rexións Eurosiberiana e Mediterránea, entre as que atopan varias que inclúen territorios de Galicia. Este proceso de delimitación e xerarquización das unidades corolóxicas do SW Europeo por parte de Rivas-Martínez foi paralelo ao desenvolvemento da súa "Clasificación Bioclimática Mundial" sendo de destacar que, na versión actualmente vixente (Rivas-Martínez 2007), verificouse un cambio na interpretación da condición bioclimática de grande parte das áreas de montaña do interior setentrional español, que pasaron de considerarse como mediterráneas a interpretarse como "illas submediterráneas" no seo de áreas de macrobioclima mediterráneo (cf. Rivas-Martínez et al. 2002), formulación que recorda criterios utilizados con anterioridade por autores centroeuropeos, como Braun-Blanquet (1923) ou Polunin & Walters (1989).

Simultaneamente ás propostas corolóxicas de Rivas-Martínez, fundamentadas principalmente na distribución de tipos de comunidades vexetais e de series de vexetación, outros autores analizaron as peculiaridades florísticas a través do estudio da distribución de grupos de vexetais concretos: pteridófitos (Salvo Tierra 1990), dicotiledóneas endémicas (Sáinz Ollero & Hernández Bermejo 1981) ou monocotiledóneas endémicas (Sáinz Ollero & Hernández Vermello 1985, Moreno Sáiz & Sáinz Ollero 1992). En conxunto, as divisións corolóxicas propostas tomando como base os grupos de flora comentados ofrecen un nivel de discriminación territorial que, na maior parte dos casos, non alcanza un grao de precisión superior ao establecido nas delimitacións de unidades sectoriais realizadas por Rivas-Martínez, polo que a súa aplicación en áreas xeográficas reducidas (escala rexional) atopa grandes limitacións.

O primeiro esbozo cartográfico de sectorización corolóxica do territorio galego, que en realidade non é máis que unha adaptación a unha escala algo máis detallada do mapa peninsular publicado por Rivas-Martínez en 1979, apareceu publicado nunha obra de Fraga & Reinoso (1981), autores que establecen dúas zonas, "litoral e "interior", incluídas dentro da "Provincia Atlántica" (Rexión Eurosiberiana) e unha zona "meridional", identificable coa parte galega da Provincia Carpetano-Ibérico-Leonesa (Rexión Mediterránea), que englobaría o seu cuadrante suroriental. A partir da década dos 80 fóronse sucedendo diferentes propostas de sectorización corolóxica en diversos ámbitos territoriais do noroccidente ibérico (Rivas-Martínez et al. 1984, cf. Izco et al. 1985, Izco 1987, 1989, 1992, 1996, 2001; Izco & Sánchez 1995, Silva-Pando & Rigueiro Rodríguez 1992, Rodríguez Guitián & Guitián Rivera 1993, Giménez de Azcárate 1993a, 1993b; Ortiz & Rodríguez-Oubiña 1993, Romeiro Buján 1993, Amigo & Romero 1994, Rodríguez Guitián & Ramil Rego 1995, Pulgar Sañudo 1999, 2003, 2004a, 2004b, Pulgar et al. 2004, Rodríguez Guitián et al. 2003, etc.) nas que se interpretan como pertencentes á rexión mediterránea gran parte das montañas e vales situados no cuadrante SE de Galicia.

A revisión corolóxica publicada por Rodríguez Guitián & Ramil Rego (2008) propón unha nova división corolóxica de Galicia, enmarcada en liñas xerais dentro dos postulados da máis recente realizada por Rivas-Martínez (2007), pero sobre a que se introducen algunhas modificacións. Esta nova sectorización parte da base do recoñecemento da ambigüidade florística e vexetacional de grande parte do territorio galego, froito da condición submediterránea do seu clima temperado e da tendencia á continentalidade que se rexistra seguindo un gradiente progresivo dende o NW cara ao SE.

Esta "indefinición" recoñeceuse tamén en numerosos estudios paleoambientais realizados dentro do contexto noroccidental ibérico, traballos nos que se conclúe que, se ben estiveron presentes dende hai máis de 100.000 anos neste territorio diversos elementos florísticos termófilos de ampla distribución na rexión mediterránea, estes non chegaron constituírse como fundamentais na paisaxe ao longo do devandito período (Ramil-Rego 1992, Ramil-Rego et al. 1998a, 1998b, 2002; Muñoz Sobrino 2001, Muñoz Sobrino et al. 1997, 2001, Gómez-Orellana 2002, Gómez-Orellana et al. 2007). Consecuentemente, tanto por cuestións bioclimáticas como botánicas e de dinámica paleoambiental, estes autores propoñen a asignación á rexión florística temperada de diversas áreas interiores de Galicia e territorios limítrofes que, en repetidas ocasións, foron incluídas na Rexión Mediterránea (cf. Izco 1987, Rivas-Martínez 1987, Ortiz & Rodríguez-Oubiña 1993, Pulgar Sañudo 1999). Este é o caso das depresións de Ourense, Monforte de Lemos e Pobra de Brollón, a depresión de A Limia, as terras Altas de Riós e A Gudiña e as serras do Macizo de Trevinca-Segundeira-Sanabria.

Dentro desta formulación, as cuncas media e baixa do Río Sil concentran o maior conxunto florístico de distribución mediterránea existente no extremo noroccidental ibérico, pero áchanse illadas das áreas mediterráneas próximas debido á interposición do macizo montañoso Galaico-Duriense, que conecta as bisbarras de Sanabria e as Omañas a través das terras altas da Maragatería (Montes de León e Serra do Teleno). Deste xeito, aínda que florística e bioclimáticamente poida admitirse a existencia dunha pequena área de características propiamente mediterráneas en Galicia (cf. Rodríguez Guitián & Ramil-Rego 2007), a coexistencia nela dun importante conxunto florístico eurosiberiano e o feito de tratarse dun territorio illado con respecto ao resto da área mediterránea peninsular por barreiras montañosas de macroclima temperado, dificulta a súa interpretación clara como unha unidade pertencente á Rexión Mediterránea, sendo máis plausible a súa explicación como un caso extremo dentro do gradiente transicional eurosiberiano-mediterráneo existente no cuadrante noroccidental peninsular.

Segundo a tipoloxía corolóxica adoptada por Rodríguez Guitián & Ramil Rego (2008), Galicia inclúese integramente na Rexión Atlántica Europea, pertencente á Subrexión Atlántica-Europea da Rexión Eurosiberiana. Dentro desta unidade distínguense, a nivel de subprovincia, as áreas Cántabro-Atlánticas, de forte influencia oceánica e invernos pouco rigorosos, das áreas interiores que forman parte do eixe montañoso galaico-cantábrico, integradas no extremo occidental da subprovincia Orocantábrica. Á súa vez, os territorios Cántabro-Atlánticos de Galicia están integrados por catro sectores, Galaico-Asturiano, Galaico-Portugués, Galaico-Interior e Berciano-Valdeorrés, mentres que dentro das áreas orocantábricas establécese unha división de rango semellante entre as montañas situadas ao N do Río Sil, que conforman o Sector Altonarceense-Ancarés, e as situadas cara ao S (Sector Galaico-Duriense).




6.3 TRASCENDENCIA DA LOCALIZACIÓN BIOXEOGRÁFICA NA IDENTIFICACIÓN DOS HÁBITATS DO ANEXO I DA DC927437CEE

A aplicación da Directiva 92/43/CEE obriga a cada estado membro a incluír unha proporción dos tipos de hábitats existentes dentro do seu territorio nos LIC propostos para formar parte da Rede Natura 2000. A proporción de cada tipo de hábitat que cada estado debe achegar determínase en función da superficie que cada rexión bioxeográfica ocupa dentro de cada un dos Estados Membros da UE e da información que dispón a Axencia Europea do Medio Ambiente (EEA) sobre a tipoloxía de hábitats existente en cada país. Como o ámbito xeográfico e, consecuentemente bioxeográfico, da UE foi incrementándose progresivamente dende que entrou en vigor a Directiva Hábitat, foi preciso realizar diversas adaptacións da delimitación das diferentes unidades bioxeográficas presentes, así como das porcentaxes dos hábitats existentes que cada país tería que aportar á Rede Natura 2000. Estes procedementos resultaron especialmente dificultosos no caso de estados que teñen representación de máis dunha rexión bioxeográfica no seu territorio, como ocorre en España, onde se atopan áreas xeográficas pertencentes a catro rexións: Atlántica, Alpina, Mediterránea e Macaronésica.

A cartografía de referencia utilizada pola UE para a delimitación de rexións bioxeográficas foi a establecida pola Axencia Europea do Medio Ambiente (EEA) en sucesivas versións do seu “Mapa de Rexións Bioxeográficas de Europa”, a última delas publicada no ano 2008. En España, todas as versións deste documento de referencia tiveron como base a delimitación entre as áreas eurosiberianas (atlánticas e pirenaicas na nomenclatura da UE), mediterráneas e macaronésicas establecida no “Mapa de Series de Vegetación de España”, publicado por Rivas-Martínez (1987). Para o caso de Galicia, neste documento establecíanse como territorios mediterráneos a maioría dos situados no cuadrante SE de Galicia (S de Lugo e gran parte da provincia de Ourense), a pesar de que, dende o punto de vista vexetacional, nestas áreas medran comunidades vexetais dominadas por especies de ampla distribución no resto da faciana atlántica de Europa. O feito de que na UE non se teña realizado unha adaptación da delimitación eurosiberiano-mediterránea no NW ibérico acorde ao progreso científico (cf. Rodríguez Guitián & Ramil-Rego 2008) causa graves problemas técnicos cuxa solución precisa dunha actualización rigorosa das bases de datos de referencia en Europa.



Por outro lado, é sabido dende hai tempo que a fiabilidade dos límites bioxeográficos varía coa escala de análise empregada, considerándose máis ou menos precisos en estudos de pouco detalle pero moito menos definidos e identificables cando se traballa a unha escala de gran resolución, que é a requirida pola Comisión Europea no proceso de delimitación dos espazos integrantes da Rede Natura 2000. Este feito ten interferido no proceso de identificación e delimitación dos tipos de hábitats presentes na UE en xeral e, especialmente, nas áreas xeográficas próximas aos límites bioxeográficos establecidos na cartografía de referencia. Un problema importante derivado desta cuestión é a suposta implicación bioxeográfica que se deriva da denominación orixinal que se lle asignou a moitos dos tipos de hábitats incluídos no Anexo I da DC 92/43/CEE. Esta situación orixinou numerosos conflitos, pois algúns países non admitiron a presenza de certos tipos de hábitats no seu territorio alegando que na súa denominación se alude a contextos bioxeográficos non representados nos seus límites administrativos mentres que, noutros casos, a existencia de condicións ecolóxicas características xunto a especies indicadoras foron utilizados como argumentos para admitir a presenza de hábitats cuxa denominación excluiría a súa presenza fora do contexto bioxeográfico que “a priori” lles fora asignado.

Para resolver estas contradicións e tratar de marcar criterios orientadores comúns que axudaran aos países membros no proceso de identificación dos tipos de hábitats presentes e na delimitación territorial dos seus LIC, publicouse en 1995 o “Manual de Interpretación dos Tipos de hábitats da UE”. Neste documento, do que se aprobaron diversas versións para adaptarse ás sucesivas ampliacións da UE, recoméndase xa dende o inicio a aplicación flexible dos criterios florísticos, faunísticos, ecolóxicos e bioxeográficos que se propoñen para unha correcta identificación dos tipos de hábitats, chegando a facerse, en ocasións, indicación expresa daquela categoría do Anexo I na que se deben incluír determinadas representacións xeográficas de certas unidades. A aplicación destas recomendacións levaron, no caso de España, a que se teñan recoñecido dentro de territorios pertencentes á Rexión Atlántica tipos de hábitats que no listado do Anexo I se sinalan especificamente como de distribución xeográfica mediterránea ou boreo-alpina e viceversa, como acontece con diversas tipoloxías de hábitats de augas estancadas (Nat2000 3120, Nat2000 3170*), matogueiras (Nat2000 4060, Nat2000 4090, Nat2000 5120, Nat2000 5230*, Nat2000 5130) ou bosques (Nat2000 9230, Nat2000 9260, Nat2000 9380, Nat2000 9580*). Non obstante, parte das incongruencias que se observan dentro do propio territorio español débense a unha aplicación desigual dos criterios contidos no citado Manual por parte das Comunidades Autónomas.

No que a Galicia se refire e tendo en conta as propostas máis recentes publicadas nos eidos bioclimático e corolóxico para o NW Ibérico (Rodríguez Guitián & Ramil-Rego 2007, 2008), parte destes desaxustes quedan solucionados ao considerarse que a totalidade do territorio galego estaría incluído dentro da Rexión Atlántica. Non obstante, algunhas eivas relacionadas cos epítetos (bio)xeográficos contidos na denominación de certos tipos de hábitats ou na aplicación dos criterios contidos no Manual necesitarían da incorporación e posta ao día en instancias administrativas españolas e europeas da información científico-técnica actualmente dispoñible a nivel autonómico sobre a delimitación das rexións bioxeográficas e a distribución recoñecida para un número considerable dos tipos de hábitats presentes en Galicia, proceso laborioso que, polo de agora, parece que non vai ter lugar a curto prazo.

6.4 TIPOLOXÍA DA PAISAXE DE GALICIA

As formas do terreo manteñen unha íntima vinculación coa vexetación pero tamén cos elementos climáticos. Mentres que os primeiros tenden á súa conservación, os segundos, os vinculados ao clima, contribúen á súa destrución. Estas relacións ou conxuntos de forzas conducen á formación de unidades integradas e confírenlles unha serie de características propias. O xeógrafo alemán Passarge, é o primeiro en utilizar a expresión "xeografía da paisaxe", propoñendo en 1913, o uso do termo Ciencia da Paisaxe. Passarge expresa claramente a idea de globalidade da paisaxe cando di: "non abonda para a distinción de paisaxes unha división estritamente climática, máis ben é preciso acudir a unha división xeográfica". Por tanto, a morfoloxía das grandes zonas da paisaxe, e non as zonas climáticas, son as que deben ser consideradas para a división da Terra; paisaxe de bosque, de estepa, desertos áridos, desertos fríos. Estas ideas marcan o inicio da Ciencia da Paisaxe como disciplina científica que, nun principio, se considerou unha rama de Xeografía Física e que se denominou Xeografía da paisaxe. Para Passarge "unha paisaxe natural é unha zona que representa na maior medida posible unha unidade de acordo ao seu clima, cuberta vexetal, modelado superficial, estrutura xeolóxica e chan".

Os primeiros traballos sobre descrición da paisaxe galega corresponden a Víctor López Seoane (1866) e ao pai Merino, quen xa no ano 1909 no terceiro tomo da "Flora descritiva e ilustrada de Galicia", inclúe un apéndice titulado "Lixeiras indicacións sobre a fitoxeografía galega", no que expón unha breve sinopse da xeoloxía e edafoloxía de Galicia. Ao longo do século XX diversos autores propoñen una sectorización do territorio galego baseándose tanto en factores naturais como históricos, dando lugar ás rexións naturais de Otero Pedrayo (1926) ou á sectorización bioxeográfica de Bellot (1968), Rivas-Martínez (1987) ou Izco (1987). O "Atlas das Paisaxes de España" de Mata Olmo e Sanz Herraiz, publicado no ano 2003, constitúe un dos primeiros intentos de caracterización e identificación das paisaxes españolas, entendendo a paisaxe como "a configuración dos medios naturais e humanos" e como unha realidade "que chegou a ser un dos compoñentes que as políticas e os instrumentos de ordenación e de desenvolvemento territorial deben ter en conta na elaboración de modelos territoriais”.

No ano 2000, o Consello de Europa na súa reunión de Florencia asinou o "Convenio Europeo da Paisaxe", que constitúe o primeiro acordo internacional que promove un marco político e xurídico común para a protección, a xestión, e o desenvolvemento sostible da paisaxe europea. Entre as novidades que aporta dito convenio está o propoñer a paisaxe como concepto integrador nas políticas de planificación e ordenación do territorio e dos recursos naturais, incorporándoo aos valores substantivos do proxecto de sociedade humanística que o Consello de Europa propón e defende dende a súa fundación.
 
Ao longo da última década do século XX e nos inicios do XXI, en diversos países europeos desenvolvéronse diversas metodoloxías de análise da paisaxe, as cales culminaron con propostas globalizadoras cuxos niveis de aceptación son moi variados. Tomando como referencia a experiencia acumulada por estes equipos de traballo, investigadores da Universidade de Santiago de Compostela coordinados por Pablo Ramil, formularon en 2005 unha proposta tipolóxica das paisaxes existentes en Galicia, baseándose nun sistema de grandes unidades homoxéneas que integran, a diferente escala espacio-temporal, aspectos abióticos (xeográficos, xeomorfolóxicos, climáticos, edáficos, etc) e bióticos (flora, fauna, vexetación, aproveitamentos humanos, etc.). Seguindo este esquema, no territorio galego existirían 4 clases de paisaxes; unha configurada sobre o espazo marítimo-terrestre e denominada como "Litoral Cántabro-Atlántico”. Unha segunda clase estaría representada polos vales e pequenas depresións sublitorais denominada "Vales sublitorais Cántabro-Atlánticos”. A terceira clase de paisaxes atópase configurada polos distintos sistemas montañosos galegos: as "Serras"; e finalmente unha cuarta unidade que incluiría os grandes vales, canóns e depresións interiores de Galicia: "Chairas e vales interiores".






UNIDADE PAISAXÍSTICA DO LITORAL CÁNTABRO-ATLÁNTICO

A zona litoral representa un amplo e estreito espazo no que interactúan os espazos terrestre e mariño, posuíndo medios e ecosistemas propios e singulares. A oscilación das mareas determina en boa medida a configuración do espazo litoral así como a distribución dos organismos vivos, establecéndose unha zonificación en tres grandes unidades: zona intermareal, abranguida entre os extremos superior e inferior que o nivel do mar alcanza nas mareas vivas; zona infralitoral, esténdendose dende o nivel extremo que alcanzan en mareas vivas durante a baixamar ata a marxe da plataforma continental; zona supralitoral, que se estende por enriba da zona intermareal ata o límite que alcanza a salpicadura da auga de mar.

A entidade destas zonas e das subdivisións que nela se establecen varía considerablemente nas diferentes unidades costeiras nas que se integran elementos de moi diversa escala, cunha heteroxénea complexidade morfolóxica e ecolóxica. A escala rexional, o espazo litoral galego pode descompoñerse para a súa caracterización paisaxística en diversas unidades estruturais cuxa orixe adoita responder á integración de múltiples factores: movementos tectónicos (oroxénicos e epioroxénicos), movementos isostáticos, movementos eustáticos, acción de axentes xeodinámicos, etc., que determinan a presenza de tramos costeiros lineais, tramos semipechados (golfos, baías) e rías. A menor escala, os tramos costeiros lineais, semi-pechados e as rías, descompóñense en sucesivas unidades paisaxísticas: acantilados, illas, chairas litorais, praias, dunas, esteiros, marismas, lagoas, etc.

Xa en 1926, Otero Pedrayo dividía o litoral galego en cinco sectores naturais delimitados por salientes costeiros característicos: Arco Cantábrico; Arco Ártabro; Arco Finistérrico; Arco das rías Baixas e Arco Miñano-Duriense.
 
O “Arco Cantábrico", corresponde coa franxa costeira que vai dende a desembocadura do río Eo ata Estaca de Bares, dominada por materiais cámbricos e silúricos, cunha sección central granítica, englobando rías de escaso desenvolvemento, grandes acantilados e a rasa. Dende Estaca de Bares ata o cabo San Adrián e as Illas Sisargas sitúase o segundo sector, o denominado como "Arco Ártabro", estruturado entre grandes superficies de acantilados e praias, na área central das cales se situaría o golfo Brigantino ("Magnus Portus Artabrorum"), lobulado en rías.
 
 O "Arco Finistérrico", esténdese dende o cabo Santo Adrián ao de Fisterra, e representa un tramo de litoral convexo, alto e rochoso, con rías de dobre seo. Delimitado polos cabo Fisterra e Silleiro atópase o "Arco das Rías Baixas", no que se atopan rías ricamente articuladas, penínsulas individualizadas e un singular cordón de illas. Dende cabo Silleiro á desembocadura do Miño esténdese o "Arco Miñano-Duriense", prolongándose no litoral portugués ata cabo Mondego. Esta sectorización será mantida por numerosos autores posteriores, aínda que algún (Pérez-Alberti, 1986, 1993), unifican o territorio setentrional Minhiano-Duriense coas Rías Baixas.
 
UNIDADE PAISAXÍSTICA DOS VALES SUBLITORAIS CÁNTABRO- ATLÁNTICO
 
A Galicia continental, anteposta ao espazo litoral, pode fragmentarse seguindo criterios bioxeográficos e paisaxísticos en tres grandes territorios, cuxos límites en ocasións son ambiguos. O primeiro deles correspondería ao espazo sublitoral, que contacta de forma sinuosa, e frecuentemente equívoca co litoral. O carácter diferenciador do espazo sublitoral sería a ausencia dunha influencia directa do mar, aínda que se mantería de forma nítida a súa acción indirecta, ao configurar as súas características climáticas, distintas ás do resto dos territorios continentais, da designada frecuentemente como a "Galicia interior". O espazo sublitoral incluiría as terras baixas e os tramos finais dos vales, progresando por estes cara ao interior, onde se expande polas pequenas chairas, ascendendo nitidamente polas bocarribeiras e envolvendo aos pequenos resaltes montañosos, mentres que a súa influencia pérdese no contacto cos cumios máis elevados das serras que conforman a denominada Dorsal Galega e o núcleo de serras principais do extremo setententrional.


A área sublitoral de Galicia foi historicamente a responsable da subsistencia da maior parte da súa poboación, aspecto que aínda se evidencia na actual repartición poboacional, na que a maioría dos concellos con máis de 100 habitantes por km2 atópanse situados neste territorio. O sublitoral configúrase na actualidade como unha paisaxe fortemente antropizada, onde a vexetación natural, e fundamentalmente os bosques, son escasos ou mesmo inexistentes, ao ser substituídos por cultivos agrícolas e nos últimos tempos por repoboacións forestais e a expansión dos núcleos urbanos.

UNIDADE PAISAXÍSTICA DAS SERRAS

A segunda grande unidade da Galicia interior, a Montaña, é frecuentemente sectorizada en catro grandes unidades que mantiveron e manteñen trazos bioxeográficos comúns e diferenciadores como resposta aos cambios ambientais aos que estivo sometido o Noroeste Ibérico durante o Terciario e o Cuaternario. Seguindo criterios bioxeográficos as grandes unidades montañosas galegas dispóñense nos lados dun rectángulo, cuxo extremo norte estaría representado polas Serras Galaico-Asturianas. O tipo de unidade paisaxística “Serras Galaico-Asturianas” constitúe unha unidade montañosa cuxas vertentes setentrionais e superficies sobranceiras teñen un neto carácter oceánico, marcado pola ausencia de seca estival e por unha elevada precipitación anual. O segmento occidental estaría constituído por unha sucesión de pequenas unidades montañosas que forman unha ambigua barreira montañosa estendida de Norte a Sur (Tipo Serras Centrais de Galicia). A escasa altitude da mesma, e a proximidade ao mar de moitos dos núcleos montañosos, determina que a delimitación bioxeográfica deste territorio montañoso configura un límite pouco preciso en diversos sectores entre as chairas interiores e a rexión sublitoral.

O bastión montañoso oriental de Galicia estaría constituído polo extremo occidental da Cordilleira Cantábrica, mentres que o meridional aparece configurado polas montañas Galaico-Minhotas (Tipo Serras Galaico-Minhotas) que delimitan o territorio galego da rexión portuguesa do Minho (Serra dá Peneda, Serra do Xurés -Gêres, Serra de Larouco). Ambas as dúas unidades quedarían interconectadas polas estribacións do macizo Galaico-Duriense ou montañas Galaico-Leonesas (Tipo Serras Galaico-Durienses). No interior do rectángulo e próximo ao vértice sur-oriental situaríase a última grande unidade montañosa de Galicia, o Macizo de Manzaneda. Durante o devir histórico, a montaña tivo unha grande importancia bioxeográfica, ao modular as condicións climáticas e constituír unha barreira entre a Galicia Interior, o Litoral e a Meseta Setentrional Ibérica, actuando simultaneamente como nexo, a través da Cordilleira Cantábrica, coas áreas montañosas do Sureste europeo.



UNIDADE PAISAXÍSTICA DAS CHAIRAS E VALES INTERIORES

Esta unidade engloba un mosaico de chairas e vales fluviais, na que se suceden grandes espazos horizontais constituídos por unha combinación máis ou menos complexa de amplos vales, superficies aplanadas e depresións sedimentarias, con outros máis angostos, representados por unha paisaxe de vales encaixados. A nivel rexional a estruturación paisaxística así establecida relacionaríase coas tres grandes cuncas hidrográficas do cuadrante noroccidental ibérico (Miño, Limia e Támega).

Dende o ámbito conceptual da ecoloxía, a cunca hidrográfica representa unha unidade de carácter funcional e paisaxístico que integra os diversos humidais cos ecosistemas terrestres do territorio. O afastamento das cuncas interiores da área litoral provoca un incremento na estacionalidade das precipitacións, cunha drástica redución no período estival, que impide o desenvolvemento de humidais ombróxenos. Pola contra, a morfoloxía da cunca favorece a captación, transporte e almacenamento das achegas pluviais, propiciando a existencia dun complexo sistema de humidais topóxenos entorno ás áreas máis deprimidas das depresións e dos vales cuxa xénese e funcionamento está condicionado por fluxos hídricos de carácter superficial e subterráneo.
 

O Río Miño drena a maior cunca hidrográfica do cuadrante noroccidental cunha superficie de máis de 12.000 Km2, compartida entre o territorio galego e leonés. Seguindo criterios paisaxísticos e bioxeográficos diferenciaríanse no Miño tres grandes unidades: Alto Miño, Cunca Central do Miño, e Baixo Miño, incluíndo cada unha delas áreas tramos representados por grandes espazos aplanados e outros configurados por territorios de vales angostos e canóns fluviais.

O Alto Miño esténdese dende os cordais montañosos que marcan a fronteira entre a Galicia interior e o sublitoral Cantábrico, abranguindo unha superficie de máis de 2.300 km2, centrada entorno á grande planicie setentrional lucense, a Terra Chá, e prolóngase augas abaixo da localidade de Lugo, ata a unión do río Neira co Miño. O territorio aparece enmarcado setentrionalmente polos relevos das serras Galaico-Asturianas (Serra dá Carba, Serra do Xistral, Monseibane, Cordal de Neda, Serra de Lourenzá) e lateralmente polas estribacións das Serras Centrais e Orientais. Entre estes rebordos montañosos a paisaxe comprende dous sectores claramente diferenciados. No superior, constituído pola Terra Chá, dominan as formas chairas, rotas levemente por pequenas elevacións. A Terra Chá alberga unha densa e complexa rede fluvial disposta en forma de abano que conflúe finalmente na localidade de Sta. Isabel (Outeiro de Rei) punto a partir do que se constitúe a canle principal do Río Miño. Augas abaixo, a gran chaira transfórmase nunha sucesión irregular de vales angostos que pechan progresivamente a paisaxe. Este tramo fluvial prolóngase por terras de Lugo e Sarria.

A cunca media do Miño ou Tramo Ourensano, inclúe tamén diversos tramos nos que se contrapoñen amplas superficies horizontais: Terra de Lemos, Ola de Ourense, fronte a espazos dominados por vales fluviais apuntados, conformados estes últimos polos cursos do Miño e Sil. A Terra de Lemos atópase estructurada entorno á subcunca do Cabe, río que discorre en dirección NE-SW ata unirse nas proximidades de Santo Estebo co Sil. Uns poucos quilómetros augas abaixo deste punto únense o Sil e o Miño, lugar a partir do que a paisaxe se abre progresivamente ata recobrar de novo a súa amplitude nas proximidades de Ourense. A semellanza dos tramos anteriores, a canle do Miño presenta un forte encaixonamento no seu discorrer ourensano e a el únense os diversos afluentes (Arenteiro, Arnoia, Avia, Barbantiño, Barbaña, Loña) que descenden do anel montañoso tras atravesar os amplos niveis horizontais que marcan a fisionomía deste territorio. A terceira grande unidade, o Baixo Miño, quedaría situada xa no territorio sublitoral, albergando un conxunto de pequenas depresións sedimentarias e vales sublitorais, que orixinan cursos fluviais moi curtos e escasamente xerarquizados (Coura, Louro, Tea, etc.) entre os que dominan os tramos xuvenís, que contrastan co aspecto senil do curso principal.

A paisaxe de A Limia foi unha paisaxe de humidais, centrado sobre a célebre "Lagoa de Antela" ou "Lagoa de Beón". Os Xeográfos romanos designaban ao río Limia como Limais ou como Belion, indicando xa a existencia dunha gran lagoa, denominada "Beón", en alusión probablemente á presenza de grandes xuncos ou cárices (Scirpus lacustris). A súa designación máis frecuente "Antela" derivaría de "Anta", termo empregado para designar as grandes pedras empregadas como límites ou signos territoriais. A Lagoa de Antela constituíu ata o seu desecamento o humedal continental de maior extensión e probablemente de maior diversidade existente no territorio Atlántico do SW de Europa.

O alto Támega, designado tradicionalmente como o Val de Monterrei ou de Verín, presenta unha rede fluvial moi simplificada, xa que salvo o Búbal, non existen grandes afluentes. Este feito condiciona unha menor presenza de humidais que se atopan representados por medios riparios e higrófilos, transformados estes últimos de forma progresiva en labradíos. A escaseza de humidais deste territorio, contrasta coa abundancia e extensión atopada nas cuncas do Limia e Miño.