1.- Concepto de Areas protexidas

O Convenio sobre Diversidade Biolóxica define o termo “Area Protexida” como “unha área definida xeograficamente que fose designada ou regulada e administrada a fin de alcanzar obxectivos específicos de conservación” (art. 2. CBD-1992).

O termo “Area Protexida” considérase sinónimo de “Espazo Natural” e pode incluír ámbitos mariños, insulares, costeiros e continentais. Sexan estes de carácter natural, seminatural ou artificial.

A IUCN (194), define as Areas Protexidas, como “Unha superficie de terra ou mar especialmente dedicada á protección e mantemento da diversidade biolóxica e de recursos naturais e culturais asociados; manexada a través de medios legais, ou doutros medios efectivos”.

As áreas protexidas son esenciais para a conservación da biodiversidade. Son a pedra angular de practicamente todas as estratexias nacionais e internacionais de conservación, están destinadas a manter ecosistemas naturais operativos, actuar como refuxios para as especies e manter procesos ecolóxicos incapaces de sobrevivir nas contornas terrestres e marítimas cun maior nivel de intervención. As áreas protexidas actúan como indicadores que nos permiten entender as interaccións humanas co mundo natural. Frecuentemente constitúen a última esperanza coa que contamos para impedir a extinción de moitas especies ameazadas ou endémicas (Dudley, 2008).

As primeiras Areas Protexidas declaradas no Planeta correspóndense coas declaracións efectuadas na segunda metade do século XIX, e concretamente coa declaración da Réserve Artistique da Forêt de Fontainebleau (Francia), declarada en 1861 e o Bolboreta Big Tree Grove (Yosemite, California, USA) declarada en 1864. En 1872 declárase o primeiro Parque Nacional, el Yellowstone National Park (Wyoming, Montana, Idaho en USA) e anos máis tarde, en 1906, o primeiro Monumento Nacional, o Devils Tower National Monument (Wyoming, USA). O modelo e as figuras de Parque, Reserva, Monumento, será adoptado en distintos países, á vez que se crean novas figuras de Areas Protexidas (Ramil-Rego et al. 2021).

2.- Sistema de clasificación de Areas Protexidas da IUCN

O incremento no número e tipoloxía de Areas Protexidas levo á necesidade de expor a súa clasificación. En 1933, na na Conferencia Internacional para a Protección da Fauna e a Flora Silvestre celebrada en Londres, estableceuse un sistema de clasificación con 4 categorías de áreas protexidas: Parque natural, Reserva natural estrita, Reserva de flora e fauna e Reserva con prohibición de caza e recolección. En 1942 a Convención do Hemisferio Occidental sobre Protección da Natureza e Conservación da Vida Silvestre, expoño un sistema, igualmente de 4 categorías: Parque natural, Reserva nacional, Monumento nacional e Reserva natural estrita (Holdgate, 1999). En 1966 a Unión Internacional para e Conservación da Natureza (UICN / IUCN), redactou para a ONU unha Lista de Áreas Protexidas, onde empregou un sistema de clasificación de 3 categorías: Parques nacionais, Reservas naturais e Monumentos naturais (Elliot, 1974).

En 1972 os organizadores da 2 Conferencia Mundial de Parques Nacionais (Yellowstone, USA, 18-27/09/1972) solicitaron á IUCN un informe que “definise os diferentes obxectivos para os que se establecen áreas protexidas; e desenvolvese uns estándares e unha nomenclatura apropiados para as devanditas áreas” (Elliott, 1974).

En 1978 a IUCN propón un sistema de clasificación das Areas Protexidas nas que se recoñecen 3 grandes grupos (A, B, C), que reunen 10 categorías de Areas Protexidas, definidas principalmente polos obxectivos de xestión, todas elas consideradas de igual importancia, sen ser ningunha delas de forma inherente máis valiosa que as demais.
 

Sitiema de Clasificación de Areas Protexidas (IUCN, 1978).
Grupo A.
I.- Reserva científica
II.- Parque nacional
III.- Monumento nacional/fito nacional
IV.- Reserva de conservación da natureza
V.- Paisaxe protexida
Grupo B.
VI.- Reserva de recursos
VII.- Reserva antropolóxica
VIII.- Área de xestión multi-usos
Grupo C:
IX.- Reserva de Biosfera
X.- Patrimonio Mundial (Lugar natural / Natural site).

Segundo Dudley (2008), o sistema de clasificación exposto por UICN (1978), mostraba importantes limitacións. Non incluía unha definición de área protexida. Empregando distintos termos para describir toda a serie de dez categorías. De modo que unha única área protexida podería atopase en máis dunha categoría. O sistema carecía ademais dunha dimensión mariña.

A IUCN presentou na 4 Conferencia Mundial de Parques Nacionais e Areas Protexidas (Caracas, 1992), unha nova proposta para a clasificación das áreas protexidas. A nova proposta abandona as categorías VI a X establecidas no esquema anterior de 1978. Mantendo a categoría VIII, nas que o uso sostible dos recursos naturais constituíse un obxectivo en si mesmo. A proposta obtivo o apoio da Conferencia Mundial de Parques Nacionais e posteriormente foi presentada á Asemblea Xeral da UICN celebrada en Buenos Aires en 1994, onde se aprobou o novo sistema de clasificación de Areas Protexidas con 6 categorías.

As directrices foron publicadas pola IUCN (1994). Estas directrices estableceron a definición de “área protexida” – Unha área terrestre ou mariña especialmente dedicada á protección e o mantemento da diversidade biolóxica, e dos recursos naturais e culturais asociados, xestionada mediante medios legais ou efectivos de calquera outro tipo”. Recoñecendo seis categorías:

Sistema de Clasificación de Areas Protexidas (IUCN, 1994)
I.- Protección estrita

Ia) Reserva natural estrita
Ib) Área Natural Silvestre

II.- Conservación e protección do ecosistema (Parque nacional).
III.- Conservación dos trazos naturais (Monumento natural).
IV.- Conservación mediante xestión activa (Área de xestión de hábitats/especies)
V.- Conservación de paisaxes terrestres e mariños e lecer (Paisaxe terrestre e mariño protexido)
VI.- Uso sostible dos recursos naturais (por ex., Área protexida con xestión dos recursos).

Estas directrices teñen un significado especial xa que están dirixidas a todos os que están involucrados nas áreas protexidas, proporcionando unha linguaxe común mediante o cal os xestores, planificadores, investigadores, políticos e grupos cidadáns poden intercambiar información e puntos de vista (IUCN, 1994).

As Directrices de IUCN (1994), estaban dirixidas a: “reducir a confusión no uso de moitos termos diferentes para describir as áreas protexidas; proporcionar estándares internacionais para unha contabilidade global e rexional e para as comparacións entre países, empregar un marco de referencia común para a recollida, procesamento e divulgación de datos de áreas protexidas; e en xeral, mellorar a comunicación e comprensión mutua entre todos aqueles involucrados na conservación” (Phillips, 2007).


3.- Sistema de Areas Protexidas en España

A Lei 42/2007 do Patrimonio Natural e da Biodiversidade (BOE 299, 14/12/2007), [Enlace: BOE], establece un sistema de Areas Proregidas (Espazos Narurales), conformado por tres grupos: Espazos Naturais Protexidos, Espazos Protexidos Rede Natura 2000 e Areas Protexidas por Instrumentos Internacionais.

3.1.- Espazos Naturais Protexidos (ENP).

O concepto de Espazo Natural Protexido foi establecido por primeira vez na normativa española na Lei 15/1975, do 2 de maio, de espazos naturais protexidos (BOE, 107, 5/05/1975 [Enlace: BOE]. O lexislador franquista consideraba a necesidade de outorgar unha protección selectiva a aqueles espazos ou áreas naturais que polas súas características xerais ou específicas sexan merecedoras dunha clasificación especial. Esta cualificación debería concretarse nunha declaración formal que especifique para cada lugar os valores ou peculiaridades que a determinaron e os obxectivos de todo orde que se pretendan alcanzar. Na Lei 15/1975 recoñecíanse como categorías de Espazos Naturais Protexidos as Reservas integrais de interese científico, os Parques Nacionais, as Paraxes Naturais de Interese Nacional e os Parques Naturais.

Según a vixente Lei 42/2007 do Patrimonio Natural e da (BOE 299, 14/12/2007), [Enlace: BOE], terán a consideración de espazos naturais protexidos os espazos do territorio nacional, incluídas as augas continentais, e o medio mariño, xunto coa zona económica exclusiva e a plataforma continental, que cumpran polo menos un dos requisitos seguintes e sexan declarados como tales:
 

a) Conter sistemas ou elementos naturais representativos, singulares, fráxiles, ameazados ou de especial interese ecolóxico, científico, paisaxístico, xeolóxico ou educativo.
b) Estar dedicados especialmente á protección e o mantemento da diversidade biolóxica, da geodiversidad e dos recursos naturais e culturais asociados.

Os espazos naturais protexidos poderán abarcar no seu perímetro ámbitos terrestres exclusivamente, simultaneamente terrestres e mariños, ou exclusivamente mariños.

En función dos bens e valores a protexer, e dos obxectivos de xestión a cumprir, os espazos naturais protexidos, xa sexan terrestres ou mariños, clasificaranse, polo menos, nalgunha das seguintes categorías:
 

a) Parques.
b) Reservas Naturais.
c) Áreas Mariñas Protexidas.
d) Monumentos Naturais.
e) Paisaxes Protexidas.

A norma estatal permite que as Comunidades Autónomas podan establcer a maiores distintas figuras de Espazos Naturais Protexidas coas características e alcance que fixen nas suas respectivas normas.

3.2.- Espazos Protexidos Rede Natura 2000.

A Rede Ecolóxica Europea Natura 2000 é unha rede ecolóxica de áreas protexidas establecidas pola Unión Europea mediante a Directiva Hábitat (DC 92/42/CEE). A Rede Natura 2000 esta conforma por varios tipos de áreas protexidas: Os Lugares de Importancia Comunitaria (LIC), ata a súa transformación en Zonas Especiais de Conservación (ZEC), ditas ZEC e as Zonas de Especial Protección para as Aves (ZEPA), cuxa xestión terá en conta as esixencias ecolóxicas, económicas, sociais e culturais, así como as particularidades rexionais e locais.

En virtude da Lei 42/2007, os LIC, as ZEC e as ZEPA terán a consideración de espazos protexidos, coa denominación de Espazo Protexido Rede Natura 2000, e co alcance e as limitacións que a Administración Xeral do Estado e as comunidades autónomas establezan na súa lexislación e nos correspondentes instrumentos de planificación, sempre nos seus respectivos ámbitos competenciais. En Galicia os espazos da Rede Natura 2000 designados pola Xunta de Galicia posúen a condición legal de Espazo Natural Protexido, co alcance fixado na lei galega (Lei 5/2019, do 2 de agosto, do patrimonio natural e da biodiversidade de Galicia, DOG 149, 7/08/2019). [Enlace: DOG]

3.3.- Áreas protexidas por Instrumentos Internacionais.

O terceiro grupo de áreas protexidas recoñecido na lexislación española (Lei 42/2007), é o de Areas Protexidas por Instrumentos Internacionais. Segundo a norma estatal terán a consideración de áreas protexidas por instrumentos internacionais todos aqueles espazos naturais que sexan formalmente designados de conformidade co disposto nos Convenios e Acordos internacionais dos que sexa parte España e, en particular, os seguintes:

a) Os humidais de Importancia Internacional, do Convenio relativo aos Humidais de Importancia Internacional especialmente como Hábitat de Aves Acuáticas.
b) Os sitios naturais da Lista do Patrimonio Mundial, da Convención sobre a Protección do Patrimonio Mundial, Cultural e Natural.
c) As áreas protexidas, do Convenio para a protección do medio ambiente mariño do Atlántico do nordeste (OSPAR).
d) As Zonas Especialmente Protexidas de Importancia para o Mediterráneo (ZEPIM), do Convenio para a protección do medio mariño e da rexión costeira do Mediterráneo.
e) Os Xeoparques, declarados pola UNESCO.
f) As Reservas da Biosfera, declaradas pola UNESCO.
g) As Reservas biogenéticas do Consello de Europa.

O réxime de protección destas áreas será o establecido nos correspondentes convenios e acordos internacionais, sen prexuízo da vixencia de réximes de protección, ordenación e xestión específicos cuxo ámbito territorial coincida total ou parcialmente coas devanditas áreas, sempre que se adecuen ao previsto nos devanditos instrumentos internacionais. A declaración ou inclusión de áreas protexidas por instrumentos internacionais será sometida a información pública e posteriormente publicada no Boletín Oficial do Estado xunto coa información básica e un plano do perímetro abarcado pola mesma.