As Estratexias e Plans internacionais, europeos e estatais constitúen o marco legal e as directrices da política e actuacións contra as especies exóticas invasoras, dentro das que se desenvolven normativas e actuacións concretas nos niveis estatal e autonómico. En relación coas primeiras, os aspectos relativos á lexislación das especies e actuacións sobre especies exóticas invasoras centráronse en dous niveis. O primeiro afecta especies exóticas invasoras, de difusión recente, que afectan significativamente sobre cultivos ou aproveitamentos cun importante interese económico. A segunda afecta a especies ou ecosistemas sen interese económico, ou cun valor económico marxinal. O tratamento lexislativo, as medidas de loita e por conseguinte os recursos destinados á mesma difiren substancialmente en relación cun ou outro ámbito.
A lexislación europea recoñecendo o problema sobre a EEI na biodiversidade, só inclúe referencias globais ás mesmas nos articulados das Directiva Aves e Hábitats. Mentres que a normativa específica, o Regulamento (UE) nº 1143/2014 do Parlamento Europeo e do Consello, do 22 de outubro de 2014 , sobre a prevención e a xestión da introdución e propagación de especies exóticas invasoras (DOUE 4/11/2014), restrinxe o enfoque das Especies Exóticas Invasoras, a aqueles organismos que se consideren preocupantes para a Unión Europea e que, en consecuencia, requiran unha acción concertada a escala da Unión, coa adopción de medidas específicas aplicables en toda ela, incluíndo a aqueles Estados membros que aínda non se viron ou que mesmo teñan poucas probabilidades de verse afectados.
O criterio adoptado pola Unión Europea resulta extraordinariamente restritivo, dado que, debido á heteroxeneidade biogeográfica dos territorios mariño e terrestre, moi poucas especies son susceptibles de afectar de forma significativa ao conxunto da Unión Europea ou mesmo á maior parte desta. Así, a coñecida como a “Lista da Unión” (UE, 2016) só inclúe 37 especies exóticas invasoras e en concreto a 14 plantas vasculares (Cabomba caroliniana, Bacharis halimifolia, Eichhornia crassipes, Heracleum persicum, Heracleum sosnowskyi, Hydrocotyle ranunculoides, Lagarosiphon major, Ludwigia grandiflora, Ludwigia peploides, Lysichiton americanus, Myriophyllum aquaticum, Parthenium hysterophorus, Persicaria perfoliata, Pueraria montana), 1 insecto (Vespa velutina), 6 crustáceos (Eriocheir sinensis, Orconectes limosus, Orconectes virilis, Pacifastacus leniusculus, Procambarus clarkii, Procambarus fallax), 2 peces (Perccottus glenii, Pseudorasbora parva), 1 anfibio (Lithobates catesbeianus), 1 réptil (Trachemys scripta), 3 aves (Corvus splendens, Oxyura jamaicensis, Threskiornis aethiopicus) e 9 mamíferos (Callosciurus erythraeus, Herpestes javanicus, Muntiacus reevesi, Myocastor coypus, Nasua nasua, Procyon lotor, Sciurus carolinensis, Sciurus niger, Eutamias sibiricus). Deixando fóra da mesma un amplo elenco de especies que xeraron nos últimos 25 anos graves afeccións sobre a biodiversidade do territorio en distintas Rexións Biogeográficas da Unión, con cuantiosas perdas económicas e elevados gastos para a súa erradicación ou mitigación.
A nivel estatal, o Ministerio de Medio Ambiente promoveu na primeira década do século XXI, a realización de distintos estudos relativos á identificación e valoración das especies exóticas invasoras (Sanz-Elorza, 2004; Capdevilla Argüelles et ao. 2006), impulsando ademais un importante cambio normativo. A Lei 42/2007 do Patrimonio Natural e da Biodiversidade, contempla a creación dun Catálogo Español de Especies Exóticas Invasoras, integrado no Inventario Español do Patrimonio Natural e da Biodiversidade (art. 9). A norma contempla ademais medidas concretas de xestión para as especies incluídas no devandito catálogo. En conformidade co establecido na Lei no ano 2011 publícase o Real Decreto 1628/2011, do 14 de novembro, polo que se regula a listaxe e catálogo español de especies exóticas invasoras (BOE 298, 12/12/2011). O Catálogo Español de Especies Exóticas Invasoras (Anexo 1) inclúe os 137 taxones exóticos (Táboa 1) que se introduciron ou establecido nun ecosistema ou hábitat natural ou seminatural, e que son un axente de cambio e ameaza para a diversidade biolóxica nativa, xa sexa polo seu comportamento invasor, ou polo risco de contaminación xenética. Xunto con estes taxones, establécese a “Listaxe de especies exóticas con potencial invasor (Anexo 2)”, no que aparecen apuntados 264 taxones (Táboa 1) considerados legalmente como “Especies exóticas con potencial invasor”, é dicir, que poderían converterse en invasores en España debido a que demostraron ese carácter noutros países ou rexións de condicións ecolóxicas semellantes.
No ano 2013 prodúcese a modificación do Real Decreto 1628/2011 (BOE 298, 12/12/2011) polo Real Decreto 630/2013, do 2 de agosto, polo que se regula o Catálogo español de especies exóticas invasoras (BOE 185, 03/08/2013). O novo Real Decreto exponse como obxectivo evitar os efectos “non desexables” que segundo o lexislador provocaba o Real Decreto 1628/2011, a determinados colectivos e intereses económicos, pola aplicación das medidas cautelares aplicables aos taxones incluídos na Listaxe de especies exóticas con potencial invasor (Anexo 2), en relación coas medidas fixadas no artigo 61.4 da Lei 42/2007. Esta situación resolveuse de forma torpe eliminando no novo Real Decreto o Anexo 2 e incorporando algunhas das especies deste ao Catálogo español de especies exóticas invasoras (Anexo 1). O resultado final conduciu á ausencia de medidas para evitar ou previr a difusión e expansión territorial de 199 taxones de recoñecido carácter invasor dentro do territorio español, ao deixar de poder aplicárselles ningún réxime legal específico co que evitar os seus danos sobre o medio ambiente (Táboa 1).
Varias organizacións non gobernamentais, como CODA-Ecoloxistas, SÉ-Birdlife ou a Asociación para o estudo e mellora dos salmónidos (AEMS-Ríos con vida), interpuxeron recurso contencioso-administrativo contra o Real Decreto 630/2013, ao que compareceron, en calidade de recorridos, a Federación Española de Pesca e Casting (FEPYC) e a Asociación Española de Black Bass (AEBass). Os demandantes alegaron que o Real Decreto 630/2013, do 2 de agosto, conculca o establecido no artigos 61 da Lei 42/2007, de Patrimonio Natural e da Biodiversidade (LPNB, en diante), así como os principios xerais de precaución e non regresión, aplicables en materia ambiental, solicitando: Que se declare nula de forma subsidiaria a exclusión da especies exóticas invasoras do Catálogo de Especies Exóticas Invasoras anteriormente incluídas na "Listaxe de especies exóticas con potencial invasor" do Real Decreto 1628/2011 (Anexo 2). Que se declare nula de pleno dereito a exclusión das especies Batrachocytrium dendrobatidis, Udaria pinnatifida, Helianthus tuberosus, Cyprinus carpio, Oncorhynchus mykiss, Hucho hucho do Anexo do Catálogo de Especies Exóticas, así como a exclusión da poboación murciana de Ammotragus lervia de devandito Anexo. Que se declare nula de pleno dereito a Disposición adicional 5, 6 e a transitaria 2 do Real Decreto 630/2013, do 2 de agosto.
A Sentenza 637/2016, ditada pola Sala do contencioso-administrativo (Sección quinta) do Tribunal Supremo, estima en parte o recurso dos demandantes, declarando a nulidade da exclusión do Catálogo Español de Especies Exóticas Invasoras de Batrachocytrium dendrobatidis, Undaria pinnatifida, Helianthus tuberosus, Cyprinus carpio, Oncorhynchus mykiss. A exclusión no Catálogo da poboación murciana do bóvido Ammotragus lervia, debendo quedar dita especie incluída sen excepcións. A disposición adicional quinta, que queda anulada na súa totalidade. A disposición adicional sexta, que queda anulada no seu apartado segundo, en canto á seguinte indicación: “En ningún caso autorizaranse novas explotacións de cría de visón americano (Neovison vison), ou ampliación das xa existentes, nas provincias da área de distribución do visón europeo (Mustela lutreala), que figuren no Inventario Español do Patrimonio Natural e a Biodiversidade". A disposición transitoria segunda, que queda anulada na súa totalidade. A Sentenza desestima o resto dos apartados expostos polos demandantes, e en concreto a referida á nulidade da eliminación da "Listaxe de especies exóticas con potencial invasor" establecido no Real Decreto 1628/2011.
A anómala situación xerada polo Real Decreto 1628/2011 (BOE 298, 12/12/2011) supón, por exemplo, que mentres que a mimosa (Acacia dealbata) mantén a súa consideración legal de especie exótica invasora, outras especies do xénero Acacia para as que se demostrou igualmente o seu carácter invasor, con efectos severos sobre o estado de conservación de hábitats naturais e seminaturales, como é o caso de Acacia longifolia ou Acacia melanoxylon, e que figuraban xunto a outras especies de Acacia na Listaxe de especies exóticas con potencial invasor, fosen excluídas do Real Decreto 630/2013.
Situación similar evidénciase con Arctotheca calendula, composta herbácea nativa de Sudáfrica que foi empregada como ornamental e que se comporta como invasora sobre chans arenosos ou removidos nas costas de Europa, América, Asia e Australia. Na Rexión Biogeográfica Atlántica europea invade cantís e dunas grises, onde despraza aos elementos autóctonos. A súa expansión territorial viuse favorecida por innumerables obras públicas efectuadas no bordo litoral, particularmente praias e paseos marítimos, nos que se realizaron axardinamentos, facilitado o tránsito de visitantes en áreas sensibles e nas que se realizan rozas periódicas.
Resulta igualmente incongruente a exclusión do Real Decreto 630/2013 da grama de San Agustín (Stenotaphrum secundatum), nativa das costas tropicais-subtropicales de América e África, herba perenne estolonífera, empregada como céspede pouco esixente en xardíns e áreas integradas dentro de infraestruturas lineais (paseos marítimos, estradas, prazas etc.) e instalacións deportivas ou recreativas (campos de golf, campos de futbol, etc). A difusión comercial de variedades de gran rusticidade e capacidade de permanencia, con gran tolerancia ás distintas exposicións ao sol e á presenza de sales no substrato, propiciou a súa rápida naturalización e expansión a nivel mundial, afectando os ecosistemas litorais dos cinco continentes. En Galicia, a súa expansión está a afectar negativamente ao estado de conservación de lagoas costeiras, marismas, dunas grises e, en menor medida, dunas brancas, depresións intradunares húmidas, cantís, matogueiras sobre dunas etc. A súa presenza e expansión nestes hábitats exerce un efecto moi negativo sobre a viabilidade de especies exclusivas dos devanditos ambientes e protexidas pola normativa europea, estatal ou autonómica.
A Listaxe de especies exóticas con potencial invasor incluía tamén a Sporobolus indicus, nativa das costas atlánticas de América, pero estendida na actualidade por Europa, África, Asia, Australia, numerosas illas de Oceanía, así como pola costa do Pacífico de América. A súa difusión resulta moi recente e vinculada igualmente co seu emprego como céspedes de mala calidade en zonas verdes integradas dentro de infraestruturas lineais. En Galicia, as primeiras referencias a esta especie corresponden á década dos anos oitenta, en diversos puntos da fachada atlántica, onde foi introducida no axardinamento de varios paseos marítimos, aínda que xa a finais dos 90 documéntase a súa presenza nas inmediacións da cidade de Lugo. O tránsito de persoas e os labores de mantemento destas áreas facilitaron a súa rápida expansión territorial, atopándose xa establecida nas distintas áreas que reciben de forma máis ou menos frecuentes visitantes ou excursionistas, desde os arquipélagos do Parque Nacional dás Illas Atlánticas de Galicia, ata as serras da Galicia interior. Na actualidade, pode considerarse presente en todo o territorio, incluídas áreas montañosas de gran relevancia ambiental, como as serras do Courel e Ancares, onde chegaría favorecida pola utilización de métodos mecánicos para o control da vexetación en noiros e cunetas.
O elenco de especies exóticas con potencial invasor (Real Decreto 1628/2011) incluía igualmente a cala ou cartucho (Zantedeschia aethiopica), nativa de Sudáfrica, pero distribuída como ornamental en áreas tropicais e tépedas e naturalizada en numerosos territorios, onde habitualmente compórtase como especie exótica invasora. Con todo, esta norma soamente indicaba o seu carácter invasor en Canarias, a pesar de que esta especie compórtase agresivamente noutros territorios españois, como é o caso de Galicia, invadindo distintos tipos de hábitats (lagoas costeiras, marismas, depresións intradunares húmidas, prados de sega, matogueiras húmidas, bosques húmidos, etc.). Como nos outros casos comentados, esta especie decaeu do Catálogo Español de Especies Exóticas Invasoras coa publicación do Real Decreto 630/2013.
A situación anómala do Catálogo Español de Especies Exóticas Invasoras agudizouse recentemente coa elaboración e difusión dun ditame do Comité Científico (2017) do Comité Español de Flora e Fauna Silvestre que consideraba que deberían ser incluídas no Catálogo todas as especies do xénero Eucalyptus empregadas en plantacións forestais dentro do territorio español, particularmente, Eucalyptus camaldulensis, E. globulus, E. gomphocephala, E. gunnii, E. nitens e E. sideroxylon. Devandito ditame foi emitido por mor dunha solicitude expón ao Comité polo alcalde do Concello de Teo (A Coruña) e xerou unha cadea de opinións nos medios de comunicación, especialmente da cornixa Cántabro-Atlántica, territorio dentro do que o cultivo forestal destas especies está xeneralizado. Sen entrar a discutir estas opinións, resultaron moi rechamantes os documentos redactados pola Subdirección Xeral de Medio Natural do Estado (SDGPF, 2017) e polo profesor Luís Gil Sánchez (2017), nas que se rexeitaban, sen achegar ningún dato que avalase as súas respectivas formulacións, o carácter invasor das especies do xénero Eucalyptus presentes en España e, por conseguinte, os efectos negativos do seu cultivo e asilvestramiento en España e, máis concretamente, en Galicia.
