Calquera naturalista que percorra o territorio galego e compare a situación actual coa existente fai 20 ó 30 anos decatarase dunha importante perda de biodiversidade asociada a unha caótica utilización dos recursos, a intensificación dos usos agrícolas e forestais, o feísmo, e a proliferación das especies exóticas invasoras. Estas fóronse apoderando de grandes superficies do territorio galego, competindo e desprazando aos elementos nativos, ata provocar a perda de ecosistemas naturais-seminaturais e a degradación da paisaxe. Estes cambios provocados pola expansión das especies exóticas invasoras percíbense especialmente nas zonas litorais e sublitorais, sendo unha das principais causas do estado de conservación deficiente que mostran a maioría dos hábitats de interese comunitario, así como aos hábitats das especies protexidas.

A triste situación que hoxe podemos observar en Galicia é o resultado da interacción dun conxunto de factores adversos extrínsecos e intrínsecos. Os primeiros relaciónanse con procesos globais de moi difícil control a escala rexional, como o cambio climático, que leva asociados cambios na distribución estacional de distintos parámetros (aumento da termicidad, irregularidade nas choivas, redución dos períodos de xeadas e, sobre todo, de innivación etc.)/ etc.), que favorecen a instalación, difusión e expansión dun gran número de especies exóticas invasoras que en épocas anteriores mostraban unha escasa e focalizada presenza no territorio galego. Outro factor global identifícase co incremento no fluxo de mercadorías e persoas que propicia a masiva e dificilmente controlable circulación de todo tipo de formas de propagación de seres vivos, entre elas as das de especies exóticas invasoras. Igualmente, como factor externo habería que considerar as melloras levadas a cabo nos procesos de obtención de novas variedades de plantas cultivadas, moitas delas con gran plasticidade metabólica e superior capacidade de supervivencia fronte a distintos factores ambientais, vantaxes culturais que lles confire un elevado potencial para converterse, na práctica, en elementos exóticos invasores.

Xunto aos factores externos comentados, existen outros de carácter interno que veñen determinados por un conxunto de actuacións sobre o medio ambiente provocadas de forma directa ou indirecta pola acción do ser humano. Entre estes factores atópase o uso de plantas exóticas, moitas delas con potencial invasor e outras con capacidade invasora demostrada en Galicia, en actividades produtivas e que, tras lograr establecerse, expandíronse ao longo e ancho do territorio sen necesidade do seu cultivo. Exemplo claro deste comportamento atopámolo en distintas especies exóticas empregadas nas repoboacións forestais promovidas desde comezos do século XIX (Acacia spp, Eucalyptus spp., Pinus radiata, Quercus rubra, Prunus serotina, #etc). Noutros casos, trátase de especies utilizadas en cultivos agrícolas (Sorghum spp, Trifolium incarnatum) ou, moi a miúdo, malas herbas asociadas a estes (Setaria spp). A elas habería que unir toda a pléyade de variedades e formas híbridas de especies pratenses obtidas artificialmente e que se comercializaron e distribuído profusamente polo noso país (Lolium x boucheanum; Dactylis glomerata genotipos alóctonos), desprazando ás variedades tradicionais. A maior proporción de plantas exóticas invasoras presentes en Galicia vincúlanse, con todo, ao seu uso como plantas de ornamento (Agave americana, Crocosmia x crocosmiiflora, Senecio mikanioides, Tropaeolum majus, Tradescantia fluminensis, Vinca difformis, Yucca gloriosa, Zantedeschia aethiopica, etc), en xardíns públicos e privados, así como en paseos, áreas verdes de infraestruturas lineais etc.

A existencia de áreas axardinadas privadas experimentou nas últimas décadas un continuo incremento en Galicia, emprazándose estas sen ningún tipo de control e menos aínda prevención, tanto en propiedades situadas o seo de espazos naturais como noutras áreas de interese ambiental ou cultural. Na maioría dos casos, na configuración do xardín empréganse plantas exóticas invasoras, e mesmo especies catalogadas como tales na exigua lexislación estatal (Carpobrotus spp., Cortaderia selloana, Fallopia japonica, Tradescantia fluminensis, etc). Aínda que moitas destas especies vexetais tiveron as áreas litorais, con condicións climáticas particularmente boas para a súa aclimatación e desenvolvemento, como escenario inicial das súas introducións, o efecto da acción humana na difusión destas especies faise evidente cando se advirte a súa presenza en lugares situados a máis de 50 km da costa. A falta de vixilancia e o descontrol agrávase cando os restos das curtas e limpezas periódicas que se realizan nestes predios privados son abandonados no medio ambiente, práctica especialmente perniciosa para o medio cando ten lugar en espazos conformados por hábitats de interese comunitario (cantís, cursos fluviais, humidais, matogueiras, bosques etc.)/ etc.) que forman parte de espazos naturais. Moitos destes restos vexetais depositados irregular e ilegalmente logran establecerse e iniciar a súa difusión no territorio. Está práctica frecuente en Galicia, é a responsable da rápida diseminación de moitas especies de especies invasores (Canna indica, Cortaderia selloana, Crocosmia x crocosmiiflora, Fuchsia spp., Ipomoea purpurea, Ligustrum spp., Prunus laurocerasus, Trachelium caeruleum, Tradescantia fluminensis, Yucca gloriosa, Zantedeschia aethiopica, etc).

A xardinería pública reflicte, en gran medida, os mesmos problemas que os expostos na de carácter privado, apreciándose unha clara tendencia a utilizar estes xardíns como lugar de exhibición de elementos exóticos, moitos deles potencialmente invasores ou que demostraron xa o seu comportamento invasor no noso territorio, mentres se minusvaloran os elementos integrantes da flora autóctona. O uso de especies exóticas invasoras foi, e por desgraza aínda segue sendo, unha actuación común nos axardinamentos e restauracións ambientais mal entendidas e executadas vinculadas con distinto tipo de obras. A expansión de Carpobrotus spp. e Pittosporum spp. en multitude de lugares do litoral galego viño precedida do seu emprego como ornamental en infraestruturas lineais e axardinamentos orzadas con cargo ao erario público. Así, os espazos naturais integrantes da Rede Natura 2000 ZEC As Catedrais, ZEC Ría de Foz-Masma e ZEC Costa dá Mariña Occidental manteñen desde momentos previos á súa declaración como pLIC exuberantes poboacións de Carpobrotus spp. que continúan invadindo os ecosistemas litorais alí presentes (cantís, dunas grises, dunas brancas, etc). Aínda que moitas destas poboacións teñen a súa orixe na naturalización a partir de axardinamentos privados, outras proceden do seu emprego en antigas actuacións de “restauración ambiental” efectuadas pola Administración estatal ao longo do litoral lucense. Un caso similar ocorreu con Archtoteca calendula, plantada como ornamental ou incorporada indirectamente, noutros casos, nas mesturas de sementes empregadas para a implantación de céspedes nos labores de restauración destes espazos públicos.

Por outra banda, levamos xa un tempo asistindo ao emprego nalgunhas restauracións ambientais de material vexetal de procedencia xeográfica ou xenética descoñecida ou inadecuada en lugar de utilizar como base as poboacións e material xenético locais de especies autóctonas. Mesmo, chegáronse a introducir erroneamente especies nativas de América, Asia ou África (Acer negundo, Alnus incana, Fraxinus americana, Erica x darleyensis, etc), xa fose por confusión ou considerando, de maneira dificilmente xustificable, que formaban parte do elenco de flora autóctona do noso territorio. Todo isto foi xeran focos a partir dos cales se iniciaron distintos procesos de invasión territorial por parte de especies alóctonas. Pero a influencia das obras públicas na proliferación de especies e espazos colonizados por plantas invasoras non é a mesma en todos os tipos de actuacións sobre o medio; mentres que as obras de restauración ambiental ou acondicionamento para o uso público adoitan ter un ámbito territorial máis ou menos limitado, a construción de vías de alta capacidade afectou a unha superficie sensiblemente superior do territorio, poñendo ao dispor das especies invasoras ambientes moi favorables para a súa rápida expansión, por falta de competencia coas especies vexetais autóctonas que, ademais, son mantidos periodicamente por medio de rozas, rozas ou emprego de herbicidas, nunhas condicións que potencian as capacidades competitivas destas especies. Casos de especies cuxa diseminación que se viu favorecida de maneira espectacular por unha falta de visión achega do papel das vías de comunicación na expansión das especies invasoras son, por exemplo, os de Cortaderia selloana ou Spartium junceum, empregadas inicialmente como ornamentais, ou os de Eragrostis curvula, Lolium x boucheanum, Paspalum vaginatum e Sporobolus indicus, indicados para favorecer a estabilidade dos terreos anexos ás vías.

En Galicia, a construción da Autoestrada do Atlántico (AP-9) veu acompañada do uso de numerosas plantas exóticas, entre elas Cortaderia selloana, que foi profusamente plantada no tramo A Coruña-Betanzos. Estas poboacións foron os focos a partir dos que esta especie iniciou a súa expansión territorial polo Arco Ártabro, causando un efecto negativo sobre o estado de conservación da ZEC Encoro de Cecebre, ademais de colonizar outras áreas próximas de interese ambiental ou agrícola. A pesar de que a súa construción é moito máis recente, nos labores de acondicionamento de medianas e noiros da Autovía do Nororoeste (A-6) empregáronse, igualmente, distintas especies exóticas, como Spartium junceum e Eragrostis curvula. Por sorte, a persistencia da primeira foi moi reducida, permanecendo unicamente pequenas poboacións no tramo comprendido entre Becerreá e Pedrafita do Cebreiro (Lugo). Con todo, Eragrostis curvula logrou estenderse desde as áreas onde inicialmente foi plantada (A-6, km 540), aproveitando o medio perturbado xerado nos noiros para estenderse en poucos anos ata a localidade de Begonte (km 522). Más recentemente, no tramo da A-8 entre Baamonde e Ribadeo, empregáronse igualmente distintas especies exóticas, entre elas Spartium junceum, que logrou estabilizarse e estenderse fóra da caixa deste vial.

Outro factor que está a propiciar a expansión das especies exóticas invasoras no territorio galego é a existencia de biótopos alterados periodicamente por rozas, aplicación de herbicidas, queimas controladas etc., nos que se tende a eliminar as especies nativas creando unhas condicións que son aproveitadas polas especies exóticas para instalarse e expandirse. A maior parte destes medios relaciónanse con entulleiras incontroladas, polígonos comerciais e industriais inacabados, así como nas denominadas “franxas de seguridade” establecidas baixo as liñas de alta tensión ou nos bordos dos viais, para tratar de mitigar os efectos dos incendios forestais. Actuacións que, na maioría dos casos, realízanse sen considerar as características dos ecosistemas e tipos de vexetación sobre os que se actúa e para as que, en ningún caso, exponse medidas que eviten que estas áreas funcionen como futuras vías para a difusión e expansión das especies exóticas invasoras.

Un último aspecto a destacar neste sucinto análise sobre a xestión das especies invasoras no territorio galego é o relativo aos procedementos de control empregados. Nos últimos anos intensificouse o uso de herbicidas tanto para o control de especies autóctonas como invasoras. A pesar das recomendacións da administración competente, son numerosos os casos nos que os operarios encargados do emprego destas substancias non gardan os mínimos protocolos de seguridade relativos á súa propia saúde nin no tocante ás posibles afeccións que poderían xerarse no medio ambiente. Así, constátase o uso de herbicidas en medios onde nin os fabricantes nin as autoridades responsables, recomendan o seu uso, como é o caso das ribeiras dos leitos fluviais ou nos humidais, así como en áreas de gran riqueza botánica, como en sistemas dunares ou cantís. Na formulación dos herbicidas o composto químico máis frecuente é o glifosato, que en marzo do 2015 foi incluído pola Axencia Internacional para a Investigación sobre o Cancro (IARC), dependente da Organización Mundial da Saúde (OMS), dentro do grupo de substancias 2A, como substancia probablemente carcinógena para os seres humanos (Guyton et ao. 2015; IARC, 2015, 2018). A día de hoxe, a alternativa ao emprego de substancias químicas para o control da vexetación en espazos públicos é o uso de métodos mecánicos. Pero estes métodos tampouco están exentos de problemas, sobre todo en relación coa necesidade de incrementar os protocolos de limpeza dos vehículos, maquinaria e vestimenta empregados polo persoal que se dedica a estas actividades, coa finalidade de reducir a dispersión de propágulos de plantas exóticas invasoras nas áreas onde se realizan os traballos ou o seu eventual traslado a outras áreas, máis ou menos afastadas, obxecto de posteriores actuacións.

A pesar de que a situación en relación coas medidas de xestión e control das especies exóticas invasoras é netamente mellorable, non podemos obviar algúns exemplos de iniciativas que se desenvolveron en distintas áreas de Galicia para a erradicación das especies exóticas invasoras. Entre elas caben destacar as efectuadas entre 2000-2014 no Parque Natural de Corrubedo e as que se viñeron efectuando desde a declaración no ano 2002 do Parque Nacional Marítimo Terrestre dás Illas Atlánticas de Galicia. Tamén merecen mención as actuacións levadas a cabo por distintas ONG, en moitos casos con escasos recursos e facendo gala dun gran voluntarismo, así como as levadas a cabo no marco de distintos proxectos LIFE-Natura. Estas actuacións constitúen exemplos do camiño para seguir e deberían ser estendidas a outros escenarios se se pretende manter (en moitos casos recuperar) nun bo estado de conservación os ecosistemas galegos.