A última fase do Holoceno Medio pode agruparse co resto do período holoceno, dentro dun heteroxéneo período, designado como Neoglaciación, que se inicia cara ao 6.300 cal BP., e conclúe cara ao ano 1.850 A.D. (A.D.= Anno Domini), data na que se iniciaría o Antropoceno.
 
O termo Neoglaciación fai referencia a unha serie de episodios de reactivación dos depósitos glaciares en América do Norte (Porter & Denton, 1967) datados entre 5.500 BP. [6.280-6.300 cal. BP. ] e o inicio do Século XX. Desde un punto de vista climático, o período mostra unha gran heteroxeneidade, con fases de maior ou menor temperatura, aínda que a tendencia xeral é un descenso da temperatura desde o máximo do Optimo Climático do Holoceno.
 
A división dos períodos e fases da Neoglaciación realízase no continente europeo a través de datos dendroclimáticos, correlacionados con secuencias isotópicas, rexistros polínicos e de microfósiles, así como con información histórica e geomorfolóxica. Frecuentemente para a designación dos eventos climáticos recórrese ao emprego de referencias a eventos históricos, que poden mostrar unha cronoloxía cultural diferente entre distintos territorios, como é o caso da Idade do Ferro ou da propia Romanización, e poden xerar un certo grao de confusión na interpretación das secuencias.
 
A metodoloxía reflicte a dificultade de establecer unha periodización global, ou polo menos aplicable ás grandes bio-rexiones do continente europeo. Esta dificultade débese en gran parte a que nas áreas máis meridionais do continente, como é o caso de Galicia, o período coincide cun incremento progresivo da acción humana sobre o ecosistema. Así, a partir do 3.500 BP., as perturbacións antrópicas adquiren unha gran intensidade na parte do territorio galego, salvo nas áreas montañosas de maior altitude. As deforestacións, os incendios, as transformacións de hábitats naturais por espazos agrarios etc., modificarán dramaticamente a paisaxe de Galicia, afectando desde as áreas litorais ata as áreas montañosas de baixa altitude.
 
A reducida poboación que habita os castros antes da romanización, en comparación coa actual, xerará con todo unha importante pegada ecolóxica, provocando que a superficie ocupada polos bosques reducísese en moitas áreas a valores similares ou mesmo inferiores que os rexistrados durante o período estadial do Würm. O empeño deforestador e transformador que caracteriza o designado como “período Castrexo” en Galicia (Idade de Bronce e Idade de Ferro), manterase durante a invasión Romana. Posteriormente as crises políticas e as invasións acaecidas na Alta Idade Media, reducirán a presión humana sobre a paisaxe, que volverá con todo a incrementarse e facerse preponderante a partir da Baixa Idade Media e incrementarase aínda máis nos períodos sucesivos ata a actualidade.
 
A xeneralización das perturbacións humanas determina que o sinal climático apareza interferido rexionalmente por un forte sinal antrópica, que impide en moitos casos a súa correcta determinación e valoración. A esta dificultade habería que unir a propia alteración que derivada da devandita actividade antrópica sofren os depósitos e rexistros susceptibles de ser empregados para o estudo paleoclimático do período neoglaciar.
 
O inicio da Neoglaciación (Neogl-I), inclúe unha fase cálida entre aproximadamente 5,5-4,6 ka BP. [6,2-5,3 ka cal. BP.], que frecuentemente foi incluída dentro do Óptimo Climático do Holoceno. O final deste evento vén marcado por un importante detrimento da temperatura. En Galicia este período inclúe importantes cambios na ocupación humana, que van desde a adopción da agricultura e gandería no territorio, ata o desenvolvemento das ocupacións Calcolíticas (4.2-3.7 ka BP.). Durante esta fase cálida rexistraríase en Galicia os primeiros testemuños da adopción da agricultura, marcados pola presenza de pole de cereal e o incremento das especies sinántropicas 5,7-5,4 ka. BP. (6,4-6,2 ka cal. BP.).
 
A adopción da agricultura, con elementos provenientes na súa maioría do Crecente Fértil, debeu ter a pesar das características cálidas da fase, importantes limitacións para a súa implantación, o que en gran medida explicaría o seu escaso e descontinuo rexistro, así como a importancia que adquiren nos xacementos Neolíticos, as especies gandeiras e o mantemento das prácticas de caza e recolección de especies silvestres.
 
A segunda fase Neogl-II, situaríase aproximadamente entre 4,6-3,1 ka. BP. (5,3-3,3 ka cal. BP.), foi designada como “Período Frío da Idade do Ferro” (IAGE) (Gribbin & Lamb, 1978). Ao seu iniciou rexistraríase un episodio frío e posteriormente incrementaríanse as temperaturas ata alcanzar a fase subseguinte. En Galicia este evento coincide co desenvolvemento final do Calcolítico (ca 4,2-3,7 ka BP.), e o inicio da Idade do Bronce (ca 3,7-2,3 ka BP.) Os cambios culturais xeran un incremento progresivo da acción humana sobre a paisaxe, sobre todo nas áreas litorais, e nos territorios interiores de baixa altitude, onde a agricultura adquire aos poucos un papel máis predominante, e deixa durante a Idade do Bronce unha importante e significativa pegada no territorio (Fig. 15). A situación é con todo diferente nas áreas montañosas da Galicia oriental, onde os rexistros indican unha fase de estabilidade nos bosques rexionais, o que descarta deterioracións ambientais notables, ben sexa por causas humanas e/o climáticas. Durante a Idade do Bronce reestrutúrase o patrón de ocupación humana, concentrándose en poboados fortificados, con grandes murallas terríxenas e empalizadas, os Castros, cuxos habitantes exercen unha crecente presión sobre o ecosistema, tanto nas áreas litorais, como nos territorios interiores de baixa e media altitude.
 
Tras a fase fría da Idade de Ferro (Neog-II), produciríase unha nova fase cálida (Neog-III), que se encadraría entre 3,1-2,2 ka. BP. (3,3-2,2 ka cal. BP.), e que coincide cronoloxicamente co auxe do Imperio Romano na área Mediterránea, polo que adoita designarse como “Período Cálido Romano”, aínda que en Galicia a presenza do invasor Romano non se producirá ata o ano 2,087 BP. (137 BC = 137 antes de Cristo). O episodio de maior termicidade parece restrinxirse ao período 3,1-2,6 ka BP. (3,3-2,7 ka cal. BP.), para posteriormente descender e dar paso á seguinte fase. En Galicia, a melloría climática favorecerá o desenvolvemento da actividade agrícola e gandeira. A agricultura mostra unha notable semellanza entre as distintas áreas, baseada no cultivo de cereais, fundamentalmente trigos hexaploides (Triticum aestivum) e tetraploides (Triticum dicoccum, Triticum spelta). As cebadas vestidas e en menor medida, xunto ao panizo (Panicum) e as aveas (Avea) completan a produción cerealística, que foi complementada coa das leguminosas, onde as fabas (Vicia faba var celtibérica nana) serán dominantes, e en menor medida os chícharos (Pisum sativum). A abundancia das fabas entre as leguminosas marca a separación da agricultura coa da área máis continental. E o carácter igualmente indixena queda manifestado polo cultivo de verzas e o aproveitamento de froitos silvestres, fundamentalmente de landras de Quercus.
 
Entre o 2,2 ka. BP. (2,7 ka cal. BP. = 400 BC) e o ano 1.850 AD, rexistraríase unha nova fase fría (Neog-IV), que engloba polo menos dous episodios nos que o descenso da temperatura adquiriría unha maior notoriedade. O primeiro destes eventos correspóndese co Episodio Frío da Idade Media (Neog-IVa), establecido entre o 400-1.050 AD. Ao que lle segue entre 1.100-1.250 AD., un episodio de incremento de temperatura, o denominado Óptimo Climático Medieval (Neog-IVb). Finalmente prodúcese un novo evento frío (Neog-IVc), que é denominada como Pequena Idade do Xeo (PEH), que abarca o período comprendido entre 1.300-1850 AD.
Coincidindo co inicio de fase Neog-IV (400 BC – 400 AD), producirase a invasión Romana a Galicia (Inicio da ocupación militar entre o ano 137 BC = 137 antes de Cristo, e o ano 25 BC que correspondería coa batalla de Monte Medulio). Durante a Romanización producirase unha progresiva deterioración das condicións climáticas, en relación ás reinantes na Idade do Ferro, que persistirán ata a chegada das primeiras invasións xermánicas, e a institución do Reino Suevo da Gallaecia, coa proclamación de Hemerico (409 AD).
 
O clima frío de Galicia durante o dominio Romano non debeu ser un factor favorable para a aplicación das técnicas e cultivos imperantes nos territorios máis cálidos do imperio. Así en Galicia, como no resto do extremo NW Ibérico manterase sen apenas variación os cultivos existentes no período anterior, do mesmo xeito que os aproveitamentos de recursos naturais. Non hai constancia da introdución de novos cultivos agrícolas en Galicia durante a ocupación Romana, e menos aínda de dúas das especies características da cultura agrícola romana a vide e a oliveira.
 
As condicións climáticas empeoran ao longo do Episodio Frío Medieval (Neog-IVa), establecido entre o 400-1050 AD. (Séculos VI-XI), aínda que as condicións non deberon ser moi duras ao permitir a navegación tanto dos pobos do Norte cara aos confíns do decadente Imperio Romano, ou mesmo ata América, onde os Viquingos establecen a súa presenza en Grenlandia entre o 900-1.020 AD. As condicións favorables para a navegación e expansión cara a novo territorios, foro igualmente aproveitadas polos árabes que baixo a dinastía Omeya inician a ocupación do Occidente do Mediterráneo (700 AD), e avanzan cara ao Norte tras penetrar pola Península Ibérica (711 AD).
 
En Galicia, durante este episodio frío instáurase o Reino Suevo (409-585 AD), para posteriormente anexionarse o territorio galego ao Reino Visigodo (585-720 AD), e finalmente aos reinos de Asturias (722-910) e León (>910 AD). Os cambios políticos veñen en gran medida marcados pola demoledora presión exercida polos árabes, que entre o 714 e 997 AD realizan distintas razzias no territorio de Gallizia, aínda que a ocupación queda restrinxida ao 716-755 AD. En leste mesmo período prodúcense as incursións viquingas, que alcanzan Galicia polo menos en tres momentos; 846-861 AD, 966-971 AD, e 1.008-1.038 AD., e cuxa presencia no Sur de Europa foi interpretada tanto como unha consecuencia dun arrefriado climático que determinou a súa migración cara ao Sur, como dun episodio de melloría que propicio a súa navegación polo Océano Atlántico.
 
A este período, e en gran medida á acción das primeiras ordes monásticas, pódese atribuír a configuración da paisaxe agraria e cultural de Galicia que se manterá ata sen apenas grandes modificacións ata a Idade Contemporánea (cf. Bouhier, 1979; Ramil-Rego, et al. 2005). Á actividade colonizadora das ordes monásticas débese igualmente a incorporación de novos cultivos, e das técnicas de explotación recompiladas inicialmente polos agraristas gregos e romanos, xunto con outras vinculadas aos pobos xermánicos e en menor medida das áreas africanas e asiáticas. A cronoloxía para a difusión e expansión dalgunhas especies está aínda en fase de estudo.
 
Entre as especies introducidas cabe destacar o centeo, cereal que mostra unha mellor adaptación a condicións frías e húmidas que o trigo e a cebada, e que logrará unha rápida difusión no territorio, converténdose no cereal característico das áreas de montaña da provincia de Lugo e Ourense.
 
O castiñeiro, especie nativa de Galicia, non tivo durante a Idade Bronce-Ferro e a Romanización un aproveitamento como froito. A presenza de restos leñosos é mesmo pouco frecuente. Tras a chegada dos suevos a Galicia os diagramas polínicos mostran unha fase de difusión contorna ao 535 AD e posteriormente unha fase de expansión que se iniciaría a partir do 968 AD que marcan o inicio rexional do seu cultivo, probablemente coa incorporación de exemplares ou pés provenientes doutras terras.
 
A mediados do século VII rexístrase en moitos territorios ibéricos unha menor pluviosidade que determinará un importante descenso na produción agrícola e por conseguinte a escaseza de alimentos. Este evento climático emprégase para explicar o abandono dos bérberes do Norte da Península, que se retiran definitivamente dos territorios de Galliçia no ano 755 AD, iniciándose unha nova colonización do territorio por Godos. A partir do ano 740-750 AD, a cidade de Lugo que se atopaba “desértica” tras as incursións sarracenas, colonízase polo Bispo Odoario, e iníciase a plantación de “vides e pomares”, para cubrir as necesidades do culto. As referencias escritas ao cultivo da vide no testamento do Bispo Odoario constitúe unha das evidencias históricas máis antiga sobre o cultivo de vide en Galicia.
 
O Óptimo Climático Medieval (Neog-IVb), estableceríase entre o 1.100-1.250 AD. (Século XII-XIII), durante o cal algunhas das zonas do continente europeo, especialmente os territorios máis setentrionais, experimentarían os momentos máis cálidos rexistrados nos últimos 4.000 anos. Na actualidade considérase que este evento non ten unha significación global, aínda que en Europa aparece amplamente documentado. Politicamente é un período turbulento. Prodúcese a Terceira Cruzada (1189-1192) e posteriormente a morte de Saladino (1193), Sultán de Siria, Exipto e Mesopotamia. Mentres que Fernando III conquista Sevilla e Córdoba. En Galicia o seu inicio coincide coa chegada do Cister, e a refundición dos primeiros mosteiros adscritos a esta regra (Oseira 1.141 AD. Sobrado dos Monxes, 1.142 AD), a designación de Xelmirez como primeiro Arcebispo de Santiago (1120 AD), e a proclamación de Alfonso Henriques como Rei de Portugal (1130 AD). As ordes cistercienses favoreceron a difusión e expansión da vide, o centeo e a oliveira, así como dun gran número de especies de froiteiras e de hortalizas.
 
A terceira subfase (Neog-IVc), é denominada como Pequena Idade do Xeo (PEH), e abarca o período comprendido entre 1.300/1.350 AD e que finalizaría ao redor do 1850 AD. Nela recoñécense distintos eventos nos que se producen valores máis baixos de temperatura e que son datados a finais do Século XV, primeiras décadas do Século XVII e primeira metade do Século XIX, e que se relacionan con mínimos de actividade solar, concentración atmosférica de gases invernadoiro e aerosois estratosféricos de procedencia volcánica (episodios de Spörer, Maunder e Saltón). De tales episodios o máis intenso foi o de Maunder (Século XVII), ben detectado nos glaciares alpinos. Na Europa continental, a PEH seguramente foi un fenómeno exclusivamente invernal, xa que non se detecta os rexistros estivais (Pfister, 1985). A partir de diferentes metodoloxías propuxéronse descensos de temperatura de entre 1.0 e 1.5 ºC con respecto á actualidade (Druffel 1982; Grove 1988), aínda que traballos máis recentes propuxeron un descenso medio máis modesto, de menos de 1.0 ºC para o conxunto do Hemisferio Norte (Mann et al. 1998, 1999).
 
As análises do contido de pole, esporas e quistes de dinoflaxelados procedentes de sedimentos recuperados na parte interna da Ría de Vigo tamén poden resultar útiles á hora de reconstruír os cambios climáticos máis recentes, así como a súa repercusión sobre os ecosistemas costeiros (Muñoz Sobrino et al., 2007). O perfil ZV-01 constitúe un arquivo dos cambios ambientais rexistrados na contorna da Ría de Vigo desde o século VI ata o final do século XIX (Fig. 16). O rexistro polínico desta sondaxe mostra os cambios ocorridos na paisaxe das zonas emerxidas circundantes; pero ademais, as variacións nos espectros de dinoflaxelados tamén nos indican as principais variacións hidrodinámicas ocorridas na ría ao longo dese período.
 
En relación cos cambios na paisaxe, os datos polínicos demostran que os bosques que rodeaban a contorna da Ría de Vigo víronse totalmente transformados ao longo dos últimos 1500 anos. Nunha primeira etapa, que podería datarse entre os anos 525 e 1250 d.C., aproximadamente, o bosque mesófilo rexional permanecía relativamente ben preservado, aínda que xa existen os primeiros sinais de certos episodios nos que a humanización foi algo máis intensa, como os rexistrados entre os anos c.a. 850-950 d.C. e 1050-1200 d.C. Esta composición cambiou de forma radical cara ao ano 1250 d.C., cando se rexistra a primeira gran deforestación das concas que drenan cara á Ría de Vigo. Entre os anos c.a. 1350-1500 d.C. produciuse unha leve recuperación tanto das carballeiras (Quercus) como dos bosques de ribeira (Alnus, Fraxinus, Salix), pero esta restauración parcial dos bosques rexionais foi só temporal, xa que a continuación, no intervalo comprendido entre os anos c.a. 1500-1650 d.C., rexístranse os valores máis baixos de pole arbóreo de toda a secuencia. A deforestación foi tan intensa ao longo deste período, que mesmo os ameneirais (Alnus) e outras formacións riparias parecen verse afectadas moi seriamente. Este episodio de mínimo arbóreo foi sucedido por un período de recuperación da cobertura arbórea, que cabe atribuír fundamentalmente á progresiva demanda de madeira para a construción naval e civil.
 
En canto ao rexistro de dinoflalxelados, existen dous períodos nos que a relación entre dinocistes/pole e esporas nos sedimentos do centro da ría é perceptiblemente menor, isto é, entre os anos c.a. 700-850 e 1500-1750 d.C. Ademais, durante ambos os períodos redúcese considerablemente a proporción entre os dinoflalxelados característicos de estuarios escasamente renovados por augas oceánicas e ricos en nutrientes achegados pola escorrentía procedente das áreas emerxidas circundantes. En cambio, aumenta a proporción de dinocistes característicos de augas mariñas (Mozadec-Kerfourn, 2005), o cal indica que durante estes períodos cambiaron de forma notable as condicións hidrodinámicas, de forma que en ambos os intervalos acentuáronse os fenómenos de upwelling. Así, as augas oceánicas, máis frías, penetrarían máis intensamente na Ría de Vigo. Este fenómeno podería implicar que o clima rexional podería estar conectado con estes cambios hidrolóxicos, xa que o período c.a. 1550- 1750 d.C. foi probablemente a fase de maior incidencia do fenómeno coñecido como a Pequena Idade de Xeo no NW da Península Ibérica (Muñoz Sobrino et al., 2005).
 
As referencias climáticas para os séculos VIII e IX son bastante incertas, aínda que posiblemente tratouse dun período de inestabilidade climática (Font Tullot, 1988). En todo caso, as condicións hidrodinámicas non parecen ser exactamente iguais nestes dous períodos fríos, xa que os espectros de dinoflalxelados rexistrados durante o período 1500-1750 d.C. indica unha maior presenza de táxonos característicos de ambientes de baixa salinidade, e afíns a maiores concentracións de nitratos e fosfatos; en definitiva, a condicións mesotróficas/eutróficas en ambientes influídos pola descarga de ríos. Estas condicións estarían determinadas polo forte impacto antrópico exercido sobre as concas que drenan na ría durante os séculos XVI ao XVIII. A intensificación das actividades agrícolas supuxo a práctica desaparición da cuberta arbórea da contorna da ría (incluídos os bosques riparios), incrementándose así a erosión e a concentración de nutrientes nas achegas de auga doce á ría. Outros indicadores, como a crecente presenza da forma Pseudosquizaea (Pantaleón-Cano et al. 2003) ou a elevada concentración de microcristales de mica nos sedimentos recolleitos no centro da ría tamén apuntan cara a un aumento significativo da erosión, que sería resultado da ausencia dunha cuberta boscosa protectora e, posiblemente, dun incremento das precipitacións. Saz Sánchez (2003) describe unha forte anomalía positiva na precipitación rexistrada no norte da Península Ibérica entre os anos 1620 e 1660; e tamén Rodrigo et al. (1998) achegan documentación acerca dunhas condicións inusualmente frías e chuviosas entre os anos 1634 e 1648.
 
Por tanto, o particular espectro de dinocistes recuperado entre c.a. 1500-1750 A.D. pode ser o resultado dos efectos combinados dunha intensa humanización da paisaxe na contorna da ría, e un período especialmente chuvioso.