Os traballos científicos sobre o medio natural de Galicia inícianse a mediados do século XIX, destacando entre eles os efectuado por José Planellas Giralt [1821,1888], primeiro catedrático de Historia Natural da Universidade de Santiago (1847/8-1968). Planellas é ademais autor da primeira flora de Galicia: Ensayo de una flora fanerogámica gallega ampliada con indicaciones sobre los usos médicos de las especies que se describen (Planellas Giralt, 1852). No Ensayo (Planella, 1852) incorpora unha pequena descrición sobre a bioxeografía que servirá de base ás realizadas por autores precedentes. Planellas (1852) elabora o seu ensaio nun reducido período de tempo, con escasos apoios e recursos materiais. A diagnose e tratamento dado aos distintos grupos de plantas vasculares será frecuentes matizacións e críticas polos botánicos posteriores, pero o valor da súa obra como pioneira é innegable, manténdose como a única referencia científica sobre a flora galega ata a publicación do Prodomus Florae Hispanicae(Willkomm & Lange, 1861-1880) e especialmente da Flora descritiva e ilustrada de Galicia (Merino, 1905-1909).
Figura: Gallaecia Regnvm (1640)
Entre os pioneiros da Historia Natural de Galicia destaca tamén a figura do ferrolán Victor López-Seoane [1832,1900], discípulo do notable naturalista Mariano da Paz Graells e da Agüera [1809,1898] e mestre de Baltasar Merino Roman [1845,1917]. López-Seoane foi un incesante recolector de minerais, plantas e animais, que mantivo correspondencia con outros naturalistas europeos, especialmente con Charles Émile Blanchard [1819,1900]; Johan Martin Christian Lange [1818,1898]; Heinrich Moritz Willkomm [1821,1895], Henri Louis Frédéric de Saussure [1829,1905], Fernand Lataste [1847,1934], etc.
López-Seoane é autor de pequenos traballos e notas sobre botánica, sendo máis numerosos e extensos os traballos dedicados á zooloxía. En 1865 colabora López-Seoane na Historia de Galicia de Manuel Murguía [1833,1923] onde esboza unha síntese sobre a Historia Natural de Galicia que aparece publicada no primeiro tomo distribuída en tres capítulos: Recensión Xeolóxica, Recensión Botánica, Recensión zoolóxica (López Seoane, 1865), para posteriormente publicalos de forma global e independente co título de: Recensión da Historia Natural de Galicia(1866). No seu conciso prologo López Seoane (1866), resaltaba o interese ambiental da nosa terra: “Galicia é un fértil campo para o naturalista, diso convencémonos percorréndoa dun estremo á outro, visitan do os seus lugares máis ignorados, e sorprendendo en todos os sitios do seu extenso territorio, unha mesma lozana vexetación, un mesmo curioso cúmulo de obxectos, dignos de ser estudados coa máis paciente atención”.
A comezos do século XX o estudo científico dos compoñentes da Historia Natural de Galicia experimentará un notable incremento, incorporándose novas teorías e técnicas de análises, acorde cos avances que se rexistran a nivel internacional nas distintas disciplinas. Entre os traballos publicados a comezos do século XX, debemos destacar a Flora descritiva e ilustrada de Galicia (Merino, 1905-1909), que se complementarán cos publicados desde outros ámbitos científicos; xeoloxía, edafoloxía, botánica, zooloxía, ecoloxía, e que redundarán nun mellor coñecemento dos compoñentes da biodiversidade e da xeodiversidade do territorio galego.
A información contida nesta Reseña, trata de resaltar os compoñentes da xeodiversidade e biodiversidade de Galicia, como base a mellorar a súa protección e conservación, así como a fortalecer os usos e actividades racionais e sostible no territorio, como único principio que permite asegurar que o Patrimonio Natural de Galicia, para o beneficio do pobo galego, para o seu desfrute e recreación, para que permaneza inalienable para sempre. A información que se inclúe na Recensión deriva do traballo elaborado polo IBADER (Ramil-Rego et al. 2012) e pode complementarse cos datos que aparecen nas distintas seccións do Banco de Datos.
En Galicia a paisaxe e os compoñentes naturais foron máis obxecto da lírica e da narrativa que das ciencias, circunstancia que se pon de manifesto ante a falta de estudos que permitan precisar a área de distribución dos elementos crave do patrimonio natural e da biodiversidade. Esta situación xa era evocada polo propio Seoane: “En boa hora que os poetas celebren un e outro día a fermosura destes paisaxes e a abundancia dos campos natais; as palabras do botánico, serán nisto, un testemuño mais auténtico e apreciado, que os doces versos e os belos pensamentos dos que a aman co santo amor dun entusiasmo nunca desmentido”.
Ao final, o exceso de lírica levounos a un uso degradativo dos nosos espazos naturais, que frecuentemente vense ameazados por un incremento da presión turística que supera a súa capacidade de carga ecolóxica. A lista de malos exemplos é por desgraza moi extensa, basta só sinalar o pisoteo irracional que sofren os ecosistemas dunares por un uso turístico e recreativo irracional. E a eucaliptación que transforma o paisaje natural e cultural de Galicia, á vez que reduce a presenza dos hábitats naturais e seminaturales, e das especies nativas e a presenza de especies nativas que neles viven. O proceso de desnaturalización da paisaxe provocada polo eucalipto, foi esbozado na primeira metade do século XX por Castelao. Adquirindo nos actual niveis dramáticos, especialmente nas comarcas litorais e sublitorais, aínda que os seus efectos son tamén cada vez máis notorios no interior de Galicia.
O terceiro factor que incide de forma moi negativa sobre o medio natural galego identifícase coa expansión de especies alóctonas de carácter invasor (Aliens). Esta problemática viuse acentuado nas últimas décadas pola interacción de distintos factores que inclúen desde o cambio climático, o incremento da superficie dos hábitats sinantrópicos, mentres que os hábitats naturais-seminaturais reducen o seu resilencia ante as presións humanas. A facilidade de transportar e difundir propágulos de especies exóticas. A tendencia para desprezar os compoñentes autóctonos da biodiversidade (toxais, zarzais, breixeiras) e enxalzar e promover medios dominados por elementos alóctonos. E a falta dunha regulación efectiva e de medidas de control máis activas. O panorama en Galicia ante as especies exóticas é desolador. O seu número supera amplamente ao das especies catalogadas como ameazadas. E así en moitas Areas Naturais Protexidas atópanse máis especies exóticas invasoras que especies de interese para a conservación. Areas notables do Patrimonio Natural de Galicia, como a A Mariña, segue mantendo extensos tapices de Carpobrotus, que nalgúns casos chegan a dominar áreas de gran interese cultural ou paisaxístico (Illa Pancha), mentres que se segue reducindo a superficie ocupada por hábitats naturais, entre as que se atopan as breixeiras secas costeiras de Erica vagans
A mellora no coñecemento e a difusión en materia ambiental teñen na actualidade un obxectivo prioritario orientado a garantir a súa protección e respecto. Adiantándose ás políticas de conservación Seone chama a atención sobre este crucial corolario: “Se con este traballo logramos chamar a atención dos homes estudosos, se no breve cadro que presentamos, e no cal entre os datos alleos, preséntase modestamente a propia observación, hai algo que poida servir, para que Galicia sexa mais amada e respectada dos que a descoñecen, darémonos por recompensados dos nosos afáns. Oxalá que outros mais claros talentos emprendan con ánimo e fortuna o grande inmenso traballo de encher no seu mayoria o vasto cadro que trazamos!”.
Oxalá que esta información sirva tamén para promover a protección e respecto da xeodiversidade, a biodiversidade e o patrimonio cultural e natural de Galicia.
Presentación
