Paisaxe
A Ecoloxía da Paisaxe tanto na súa vertente actualista (Landscape Ecology) coma na histórica; Arqueoloxía da Paisaxe (Landscape Archaeology), aborda de modo prioritario o estudio do medio dentro dun modelo de interacción triangular entre cultura, biomasa e hábitat (cf. Clark, 1952), que na maioría dos casos presenta unha forte subordinación dos aspectos xeográficos e bioxeográficos fronte aos culturais (cf. Abilleira, 1933; Clark, 1952; Wagstaff, 1987; Criado, 1991).
Toda descrición e clasificación de tipos de países e paisaxes implica tomar en consideración as plantas e os animais característicos. A paisaxe descomponse en pequenas pezas de mosaico e é usual que a vexetación desempeñe un papel importante na súa caracterización (Margalef, 1980).
No ano 2000 o Consello de Europa na súa reunión de Florencia asinou o "Convenio Europeo da Paisaxe", súa entrada en vigor tivo lugar o 1 de marzo de 2004 e constitúe o primeiro acordo internacional que promove un marco político e xurídico común para a protección, a xestión, e o desenvolvemento sostible da paisaxe europea. A súa novidade consiste en propoñer a paisaxe como concepto integrador nas políticas de medio ambiente, de planificación e ordenación do territorio, incorporando a paisaxe entre os valores substantivos do proxecto de sociedade humanística que o Consello de Europa propón e defende dende a súa fundación.
Dende o ano 2008 Galicia conta cunha lei destinada á protección da paisaxe (Lei 7/2008, do 7 de xullo, de protección da paisaxe de Galicia). Esta lei, conforme as disposicións do Convenio europeo da paisaxe, pretende recoñecer xuridicamente a paisaxe e promover políticas de paisaxe, entendendo a paisaxe como «elemento esencial para o benestar individual e social, cuxa protección, xestión e planeamento comporta dereitos e obrigas para todos», tal e como así a define o devandito convenio. A lei de protección da paisaxe retende servir de marco de referencia para todas as outras lexislacións sectoriais e os seus plans e programas que poidan influír dalgún xeito na modificación, alteración ou transformación das paisaxes, en especial cando afecten determinados espazos de alto valor natural e cultural.
1.- Análise da paisaxe galega
Os primeiros traballos sobre descrición da paisaxe galega corresponden a López Seoane (1866) e a Merino (1901-1999). En "Flora descriptiva e ilustrada de Galicia" (1909), Merino, inclúe un apéndice titulado "Lixeiras indicacións sobre a fitoxeografía galega", no que expón unha breve sinopse da xeoloxía e edafoloxía de Galicia. No estudio das relacións entre o solo e a vexetación, establece dúas grandes divisións; as plantas que dependen especialmente do medio-terreo [halófilas, turbícolas, acuáticas ou hidrófitas] e as case exclusivamente dominadas e influídas polo medio-climatolóxico.
Posteriormente, Otero Pedrayo (1926) sectoriza a paisaxe galega considerando unha serie de "Rexións naturais ou comarcas, individualizadas pola combinación expresiva e orixinalidade dos factores naturais e históricos xenerais a toda Galicia: a altitude, o grao de influencia atlántica, o tipo de rocha predominante e a súa morfoloxía, a intensidade do traballo humano considerado nas formas da agricultura como dimensión histórica, a proporción entre a cidade e a aldea, o ritmo retardado ou acelerado de vivir histórico". O concepto integrador quedaba patente na definición dada, ao considerar que "a rexión natural non se determina polo predominio dun factor único, senón pola interferencia de varios", cuxa análise independente "só nos daría cadros xerais e esquemas condicionantes, pero nunca a impresión de inconfundible fisionomía da rexión natural".
A partir da altitude Otero Pedrayo individualiza a paisaxe galega en catro categorías de terras e formas: Baixas (val e litoral); Bocarribeiras ou costas de suave e variada gradación sobre os vales; Montañas en formas onduladas ou bravías e Serras, solitarias unhas, outras tendidas en amplos derramo sobre a base da montaña. A análise xeográfica permitía diferenciar dous grandes conxuntos de rexións naturais. A Galicia Oriental e a Galicia Occidental.
A Galicia Oriental que abranguería o conxunto de territorios litorais cantábricos, que se prolongarían cara ao Sur incluíndo o Alto Miño (Terra Chá) e val do Sil, xunto cos relevos montañosos que as delimitan, estendéndose pola franxa montañosa oriental galega que forma a fronteira con Asturias e Castela, e englobando finalmente os macizos montañosos do S e do SW de Ourense. O val do Sil secciona o relevo da Galicia Oriental en dúas grandes unidades paisaxísticas: "Ao Norte, as serras Cámbricas e Silúricas envolven o amplo val do Miño superior que progresivamente se afonda dende a Terra Chá a Os Peares, e organízanse en radiación de serras e vales cara á costa Cantábrica. Ao Sur, a estrutura Cámbrica e Silúrica cede ante a presenza de grandes masas de granitos e xistos cristalinos. As formas de montaña agrúpanse en unidades cupulares de amplo radio, conectadas ao E cos relevos leoneses e zamoranos, e na súa rexión central pouco labradas polos vales, que no rumbo Sur se desenvolven en grandes e articuladas unidades ou téndense en altas rexións aluviais dentro da categoría de montaña, relacionadas coas serras divisorias con Portugal" (Otero Pedrayo, 1926).
A sectorización da Galicia Occidental resulta máis ambigua, o val do Ulla separa os territorios litorais e sublitorais do golfo Brigantino (As Mariñas) e do Arco Finisterrán (Bergantiños, Soneira, Barbanza), fronte aos comprendidos polas Rías Baixas (O Salnés, Terra de Montes, O Morrazo, Val Miñor), á vez que aglutina un amplo conxunto territorial de difícil diferenciación paisaxística: Terra de Melide, Terra de Ordes, coas meridionais de A Mahía, Deza, Trasdeza, A Estrada. O resto dos territorios se vertebran co Miño e os seus afluentes, que dende os territorios litorais de O Rosal, se internan augas arriba polos vales do Louro (Gándara de Budiño), Tea (O Condado), configurando o Baixo Miño, mentres que o sector central (Tramo Ourensano) se prolonga co Arnoia (País de Celanova) e en menor medida co Avia (O Carballiño). O último sector da Galicia Occidental está representado polo val de A Limia e polo conxunto montañoso que separa os territorios galegos da rexión Minhota de Portugal.
 |
| Fotografía: Touriñán (Muxía). |
Pérez-Alberti (1986, 1993) realizou unha importante contribución á caracterización xeográfica e xeomorfolóxica do territorio galego, con claras connotacións á estruturación da paisaxe. As unidades litorais e sublitorais (prelitoral) manteñen no básico a división inicial establecida por Otero Pedrayo (1926), mentres que o territorio interior se descompón baseándose en dúas grandes unidades con claros vínculos paisaxísticos, diferenciando a Montaña, onde a verticalidade se manifesta dominante na estruturación da paisaxe, fronte ao conxunto constituído polas depresións tectónicas, superficies aplanadas e os vales fluviais nos que predominan de novo a horizontalidade da paisaxe.
Bellot (1968) e posteriormente os traballos de Rivas-Martínez (1987) e Izco (1987) establecen a delimitación bioxeográfica de Galicia. Nela os diversos territorios adscríbense a un conxunto de unidades xerarquizadas establecidas a partir da análise de distribución dos diversos taxóns e comunidades vexetais. Os territorios con clima Atlántico adscríbense á Rexión Eurosiberiana, Provincia Atlántica-Europea, e en concreto a dúas subprovincias, a Cántabro-Atlántica e a Orocantábrica, mentres que aqueles onde a sequidade estival se manifesta claramente, asígnanse á Provincia Iberoatlántica da Rexión Mediterránea. A delimitación e configuración das unidades corolóxicas do NW Ibérico sufriron importantes modificacións nos últimos anos, afectando en boa medida á asignación corolóxica das grandes depresións sedimentarias interiores.
O "Atlas de los paisajes de España" (Mata Olmo & Sanz Herraiz, 2003), constitúe un primeiro intento de caracterización e identificación das paisaxes españolas, entendendo a paisaxe como "a configuración dos medios naturais e humanos" e como unha realidade "que chegou a ser un dos compoñentes que as políticas e os instrumentos de ordenación e de desenvolvemento territorial deben ter en conta na elaboración de modelos territoriais, como elemento obxecto de intervención para favorecer a súa protección e conservación e para orientar a súa mellora nos procesos de transformación do uso do territorio”.
A escala de traballo utilizada na tarefa de identificación e delimitación sistemática das paisaxes peninsulares foi 1:200.000. Trátase dunha escala media, que se considerou axeitada para abordar o conxunto do territorio español. O método de traballo desenvolvido nesta caracterización das paisaxes españolas permitiu chegar a unha tipoloxía xerarquizada composta por tres niveis: unidades de paisaxe, tipos de paisaxe e asociacións de paisaxe. A identificación das distintas unidades paisaxísticas, mostra polo menos para a área Cantabro-Atlántica, graves deficiencias no momento de inventariar e valorar os compoñentes, estrutura e dinámica do territorio, que afecta tanto a aspectos bioxeográficos coma aos usos e aproveitamentos que inciden na delimitación e configuración das distintas unidades.
 |
| Fotografía: Emparrados e pequenas hortas no val do Ulla. |
Non ano 2005 ou IBADER publicaba as comunicacións presentadas no curso: Novas tendencias na caracterización e xestión dá Biodiversidade na que se incluía o traballo: A expresión territorial da biodiversidade. Paisaxes e Hábitats (Ramil Rego et ao. 2005), onde se expón unha tipoloxía da paisaxe de Galicia coherente coas distintas sectorizaciones bioxeográficas establecidas para o SW de Europa, e onde a delimitación das distintas unidades realízase atendendo ás propias características da paisaxe (relevo, xea, clima, flora, fauna, vexetación, usos do territorio) avaliadas desde unha perspectiva dinámica.
No ano 2011 a Consellería de Medio Ambiente, Territorio e Infraestruturas da Xunta de Galicia puxo en marcha a Estratexia da Paisaxe Galega. Esta estratexia foi obxecto dunha revisión no ano 2014, na que se incluíu como unha das principais novidades a elaboración do Atlas das Paisaxes de Galicia a partir dos Catálogos e Directrices da Paisaxe. Para a elaboración dos Catálogos e do Atlas utilizouse o Mapa dás Grandes Áreas Paisaxísticas de Galicia delimitadas nun traballo anterior baixo a dirección do Dr. A. Pérez-Alberti. O Mapa dás Grandes Áreas Paisaxísticas de Galicia divide o territorio galego en 12 unidades principais (Grandes Areas Paisaxísticas) que á súa vez se subdividen en 50 unidades secundarias (Comarcas Paisaxísticas).
2.- Tipoloxía da paisaxe de Galicia (Ramil-Rego et al. 2005)
A paisaxe galega, a semellanza do resto dos territorios Cantabro-Atlánticos da Península Ibérica, pode descompoñerse nun sistema de unidades homoxéneas que integran a diferente escala espazo-temporal aspectos abióticos (xeográficos, xeomorfolóxicos, climáticos, edáficos, etc) e bióticos (vexetación, flora, fauna, aproveitamentos humanos, etc). A unidade básica deste sistema corresponde aos "Tipos de paisaxes" que representan grandes unidades xeográficas con características estruturais e funcionais propias. Nos territorios fortemente antropizados, os tipos de paisaxes pódense descompoñer en unidades de menor rango, os "subtipos de paisaxes", derivadas do tipo de aproveitamento do territorio. Á súa vez, os tipos de paisaxes agrúpanse en unidades de maior orde, que mostran unha gran homoxeneidade nos seus trazos estruturais e funcionais, as "Clases de paisaxes".
 |
Seguindo este esquema, no territorio galego existirían 4 clases de paisaxes; unha estruturada sobre o espazo marítimo-terrestre e designada como "Litoral Cantabro-Atlántico. Unha segunda clase estaría representada polos vales e pequenas depresións sublitorais; "Vales sublitorais Cantabro-Atlánticos". A terceira clase de paisaxes atópase configurado polos distintos sistemas montañosos galegos; "As Serras" e finalmente a cuarta grande unidade incluiría aos grandes vales, canóns e depresións interiores de Galicia, "Chairas e vales interiores".
 |
| Figura.- Clases de Paisaxes de Galicia (Ramil-Rego et al. 2005): Litoral Cantabro-Atlántico [1]. Vales sublitorais Cantabro-Atlánticos [2]. As Serras [3]. Chairas e vales interiores [4]. |
2.1.- Litoral Cantabro-Atlántico
A zona litoral representa un amplo e estreito espazo no que interactúan os espazos terrestre e mariño, posuíndo medios e ecosistemas propios e singulares. A oscilación mareal determina en boa medida a configuración do espazo litoral así como a distribución dos organismos vivos, establecéndose unha zonificación do espazo litoral en tres grandes unidades: zona intermareal, abranguida entre os extremos superior e inferior que o nivel do mar alcanza nas mareas vivas; zona infralitoral, esténdese dende o nivel extremo que alcanzan en mareas vivas durante a baixamar ata a marxe da plataforma continental; zona supralitoral, esténdese por enriba da zona intermareal ata o límite que alcanzan a salpicadura da auga de mar.
 |
A entidade destas zonas e das subdivisións que nela se establecen varía considerablemente nas diferentes unidades costeiras nas que se integran elementos de moi diversa escala, cunha heteroxénea complexidade morfolóxica e ecolóxica. A escala rexional o espazo litoral galego pode descompoñerse para a súa caracterización paisaxística en diversas unidades estruturais cuxa orixe adoita responder á integración de múltiples factores; movementos tectónicos (oroxénicos e epioroxénicos), movementos isostáticos, movementos eustáticos, a acción de axentes xeodinámicos, etc, que determinan a presenza de tramos costeiros lineais, tramos semipechados (golfos, baías) e rías. A menor escala, os tramos costeiros lineais, semipechados e as rías, descompóñense en sucesivas unidades paisaxísticas: acantilados, illas, chairas litorais, praias, dunas, estuarios, marismas, lagoas, etc.
Otero Pedrayo (1926) dividía o litoral galego en cinco sectores naturais delimitados por salientes caracterizados: Arco Cantábrico, entre a desembocadura do Eo e Estaca de Bares, dominada por materiais cámbricos e silúricos, cunha sección central granítica, englobando rías de escaso desenvolvemento, grandes acantilados e a rasa. Arco Ártabro, comprendido entre Estaca de Bares e o cabo San Adrián e illas Sisargas, estruturado entre grandes superficies de acantilados e praias, en cuxa área central se situaría o golfo Brigantino ("Magnus Portus Artabrorum"), lobulado en rías. Arco Finistérrico, estendido dende o cabo San Adrián ao de Fisterra, representa un tramo de litoral convicto, alto e rochoso, con rías de dobre seo. Arco das Rías Baixas, comprende a porción delimitada polos cabos Fisterra e Silleiro, no que se atopan rías ricamente articuladas, penínsulas individualizadas e un cordón singular de illas. Arco Minhiano-Duriense, dende cabo Silleiro á desembocadura do Miño, prolongándose no litoral portugués ata cabo Mondego. Esta sectorización será mantida por numerosos autores posteriores, aínda que algún (Pérez-Alberti, 1986, 1993), unifica o territorio setentrional Minhiano-Duriense coas Rías Baixas.
 |
| Fotografía: Paisaxe litoral Cántabro-Atlántico: Ría do Eo (Arco Cantábrico). |
 |
| Fotografía: Paisaxe litoral Cántabro-Atlántico: Ría de Ortigueira, A Coruña (Arco Ártabro). |
 |
| Fotografía: Paisaxe litoral Cántabro-Atlántico: Paisaxe litoral con pequenas hortas pechadas por muros de pedra en Muxía (Arco Fisterrán). |
 |
| Fotografía: Paisaxe litoral Cántabro-Atlántico: Arou (Arco Fisterrán). |
 |
| Fotografía: Paisaxe litoral Cántabro-Atlántico: Ría de Vigo (Arco das Rías Baixas). |
 |
| Fotografía: Paisaxe litoral Cántabro-Atlántico: Praia de Camponsancos, A Garda (Arco Minhiano-Duriense). |
2.2.- Vales sublitorais Cantabro-Atlánticos
A Galicia continental pode fragmentarse en tres grandes territorios (vales sublitorais, serras e chairas e vales interiores), os límites dos cales en ocasións son ambiguos. O Espazo sublitoral contacta de forma sinuosa e frecuentemente equívoca co Litoral. O carácter diferenciador do espazo sublitoral sería a ausencia dunha influencia directa do mar, aínda que se mantería de forma nítida a súa acción indirecta. O espazo sublitoral incluiría as terras baixas e os tramos finais dos vales, progresando por estes cara ao interior, onde se expande polas pequenas chairas, ascendendo nitidamente polas bocarriberas e envolvendo aos pequenos resaltes montañosos, mentres que a súa influencia se perde no contacto cos cumios máis elevados da rexión montana.
 |
A área sublitoral foi historicamente a responsable da subsistencia da poboación de Galicia, aspecto que aínda se evidencia na actual repartición poboacional de Galicia. O sublitoral configúrase na actualidade como unha paisaxe fortemente antropizada, onde a vexetación natural, e fundamentalmente os bosques, son escasos ou mesmo inexistentes, ao ser substituídos por cultivos agrícolas e, nos últimos tempos, por repoboacións forestais.
