En Galicia lévase afondado no coñecemento da súa biodiversidade específica dende varios séculos atrás, destacando os esforzos pioneiros de Fray Martín Sarmiento [1695,1772], Miguel Colmeiro y Penido [1816,1901], Johan Martin Christian Lange [1818,1898], José Planellas i Giralt [1821,1888], Heinrich Moritz Willkomm [1821,1895], Víctor López Seoane y Pardo-Montenegro [1832,1900], Baltasar Merino Román [1845,1917], Antonio Casares-Gil [1871,1929], etc.
 
Os posteriores traballos  achegan un maior cantidade de información, o que permite dispor de datos da diversidade biolóxica de Galicia. Segundo os diferentes traballos analizados nos diversos grupos específicos pódese achegar á cifra de máis de 10.000 especies identificadas no territorio de Galicia [Consúltese a sección de bibliografía desta web]. Con todo, ao número de especies dado habería que engadir un bo número de taxons aínda non identificados ou descritos no territorio galego, sobre todo a nivel do grupo dos Invertebrados, xa que nas cifras achegadas suporían unha porcentaxe reducida das especies identificadas.

 

Biodiversidade específica

Diversidade de Especies descritas no Mundo, España e Galicia por grupos (escala logarítmica). (Fonte: Ramil-Rego et al. 2012).

As Plantas representan o grupo cun maior número de especies identificadas en Galicia, con 3.322 especies, das que 2.391 corresponderían á flora vascular. As Plantas supoñen neste listado o 41% dos taxons descritos. O segundo grupo en número sería o dos Fungos-Protoctistas con 2.708 especies, das cales 900 serían Liques, 1.681 Fungos (só contabilizando macromicetos) e as restantes 127 especies Algas pardas.
 
O grupo de Vertebrados, o que conta cun máis fondo coñecemento a nivel galego, integra un total de 849 especies. Estas distribúense do seguinte modo, o 47% son Aves, o 36% Peixes, dos que o 96% son estritamente mariños; o 11% mamíferos e o 6% restante pertencen á Herpetofauna.
 
Co fin de contextualizar a diversidade biolóxica de Galicia con respecto ao resto de Países membros da Unión Europea, preséntase a continuación unha comparativa coa diversidade de plantas vasculares e vertebrados nestes territorios elaborada con datos dispoñibles ata o ano 2012 (Ramil-Rego et al. 2012).
 

Biodiversidade: Riqueza de plantas vasculares

Diversidade de Plantas vasculares (Nº especies territorio/logaritmo da área) en Galicia e nos 27 Estados Membros da Unión Europea. (Fonte: Ramil-Rego et al. 2012).

Biodiversidade: Riqueza de vertebrados (excluidos peixes)

Diversidade de vertebrados (Nº especies territorio/logaritmo da área) en Galicia e nos 27 Estados Membros da Unión Europea (excluídos peixes). (Fonte: Ramil-Rego et al. 2012).

Atendendo ao número de especies de plantas vasculares identificadas en Galicia con respecto aos Países membros da UE, Galicia atoparíase no posto número 17, cun número de especies próximo a Polonia e Hungría. Aínda que está afastado das cifras que presentan países de importante influencia mediterránea como España, Italia ou Grecia. Por outro lado, Galicia sitúase nunha posición superior de fixarse no índice de diversidade calculado. Neste caso colocaríase no posto 13 cun valor do índice de 535, superando a un bo número de Países da UE como Alemaña, Reino Unido e a propia Hungría e Polonia.
 
A diversidade botánica de Galicia é froito da súa propia historia natural e da súa historia humana (Izco, 2003). Por unha parte esta diversidade está condicionada tanto pola súa situación xeográfica, polas características do seu substrato e pola dinámica climática existente; o que desenvolveu un xogo entrelazado, permitindo a entrada de novas estirpes, a desaparición doutras preexistentes e a formación in situ de entidades propias e particulares. Por outra parte, a historia recente, coa predominancia da actividade humana, transfigurou por completo a paisaxe boscosa previa, ata redebuxar o que N. Boscaiu denomina psicotopo, o ambiente que configura as referencias dos seus poboadores. A mesma intervención antrópica fixo promoción de ambientes antes marxinais, de reducida extensión, e creou outros novos: as paisaxes de extensos prados verdes e de matogueiras tinguidas de amarelo e de tinturas viñosas que caracterizan a Galicia de clima morno (cf. Izco, 2003).
 
En referencias ás especies de vertebrados presentes actualmente en Galicia, do mesmo modo cá flora, están condicionadas tanto pola posición xeográfica do territorio galego, como pola evolución climática (SGHN, 1995). A maioría destas especies son propias da Rexión Bioxeográfica Atlántica, representando Galicia o extremo sudoccidental da súa área de distribución, e existindo ademais especies ligadas a ambientes mediterráneos, así como máis de 15 endemismos da Península Ibérica.
 
Comparativamente e atendendo aos datos recompilados ata o 2012 (Ramil-Rego et al 2012), Galicia atoparíase no posto 14 en número total de especies de vertebrados (excluíndo peixes), dentro da Unión Europea, con 538 taxons. No entanto, tendo en conta o Índice de Diversidade calculado, Galicia ascendería 4 postos nesta clasificación, ata quedar no oitavo lugar. Sitúase cun valor do índice de 120, superando a practicamente todos os Países con influencia atlántica e continental. Entre estes, unicamente os Países Baixos (125) e Reino Unido (131) superarían ao territorio galego. Ademais, Galicia (120) só estaría separada por 17 puntos de España (137), segundo país cun maior índice de diversidade e que conta co maior número de vertebrados entre os Países da Unión Europea (784). Estes resultados son bastante indicativos do importante Patrimonio Natural que alberga o territorio galego.

Especies de interese para a conservación
 
Á hora de establecer a planificación e xestión da biodiversidade e dos espazos naturais, é necesario priorizar as actuacións, tanto de diagnóstico, valoración como de monitorización, rehabilitación ou restauración. Neste sentido, o programa europeo CORINE-Biotopes (Comisión das Comunidades Europeas 1991a, 1991b), restrinxe a valoración da biodiversidade do territorio europeo basicamente aos hábitats, ás plantas vasculares e aos animais macroscópicos. O fundamento desta selección establécese por criterios de escala e pola dispoñibilidade de información científica.
 
Esta mesma orientación será empregada no establecemento da Rede Natura 2000, ao incidir a DC 92/43/CEE nun conxunto de compoñentes clave da biodiversidade para avaliar a súa conservación e desenvolver actuacións que permitan asegurar un estado de conservación favorable na Unión. Os elementos clave da biodiversidade, que adquiren rango legal son, os "Hábitats naturais e seminaturais de interese comunitario" e as "Especies de flora e fauna de interese comunitario". A consideración de especies de interese para a conservación resulta igualmente importante establecela para aquelas especies que, en función do seu grao de ameaza, foron declaradas como protexidas dentro dos convenios internacionais asinados polo Reino de España (Convenio de Bonn e Convenio de Berna), xunto coas declaradas polas normativas da Unión Europea (a citada DC 92/43/CEE e DC 2009/147/CE), o Estado (Ley 42/2007, de 13 de diciembre, del Patrimonio Natural y de la Biodiversidad) e Galicia (Lei 5/2019, do 2 de agosto, do patrimonio natural e da biodiversidade de Galicia).
 
A información relativa a especies de interese para a conservación céntrase maioritariamente nos vertebrados e nas plantas vasculares. Para o resto dos grandes grupos de seres vivos resulta moi complexo establecer unha valoración do grao de ameaza a nivel específico, ao carecer de información básica relativa á súa taxonomía, ecoloxía e coroloxía. Esta situación que tamén ocorre coas especies da IUCN e en xeral en tódolos listados legais de protección de especies, tanto a nivel internacional, europeo, como autonómico. Pódese observar no Inventario Nacional de Biodiversidade do Estado Español, na proporción de fauna e flora estudados, centrándose maioritariamente nos grupos de peixes continentais, da herpetofauna, de aves e mamíferos, sendo, no entanto, máis limitado o traballo para a flora vascular, e en máis grande maedida para o conxunto dos invertebrados ou outros grupos como os fungos. Como exemplo, no último atlas publicado do Ministero de Medio Ambiente, Medio Rural y Marino (Verdú & Galante eds., 2009), correspondente aos invertebrados ameazados de España, abórdase esta problemática, neste caso recoñécese a ausencia de datos e cartografía convincente para os invertebrados, ademais de evidenciarse ocos e sesgos desta información, xa que os propios datos das especies tratadas no atlas, unicamente representan o 7% do territorio peninsular.
 
Aínda que nos listados de especies protexidas non se vexan reflectidos tódolos grupos de seres vivos na mesma medida, o feito de incluírense os hábitats, as plantas vasculares e os animais macroscópicos (Commision of the European Communities 1991a, 1991b), conleva un efecto paraugas para o resto de organismos non considerados. A protección das denominadas como especie paraugas, “aquelas cuxa área de ocupación (plantas) ou área de campeo (animais) son o suficientemente grandes e cuxos requerimentos de hábitat son o suficientemente amplos que, se se lles achega unha área o suficientemente grande para a súa protección, conlevará a protección doutras especies”; (European Environmen Agency), posibilitarían o mantemento nun estado de conservación favorable doutros organismos mediante os mecanismo legais de protección establecidos, tal e como se establece para as especies recollidas no Anexo II da Directiva Hábitat, ao ter os estados membros da Unión Europea a obriga de designar zonas de especial conservación para as mesmas.
 
A diferente normativa relativa á protección de especies aplicable ao territorio galego, pódese estruturar en catro grupos ben diferenciados, un primeiro grupo correspondente a especies protexidas por instrumentos internacionais, un segundo relativo a aquelas protexidas pola normativa da Unión Europea, un terceiro para aquelas recollidas na normativa de ámbito estatal e por último as incluídas na normativa de ámbito galego.

O grupo de especies protexidas por instrumentos internacionais estaría composto por dous instrumentos que afectan directamente ao estatus de conservación das especies silvestres, o Convenio de Berna relativo á conservación da vida silvestre e do medio natural de Europa (1979) e a Convención sobre a conservación das especies migratorias de animais silvestres (Bonn, 1979), suscritos ambos os dous por España. Estes acordos internacionais presentan listados de especies distribuidos en diferentes anexos en función do grao ou nivel de protección asignado.

As especies protexidas pola normativa da Unión Europea son aquelas recollidas en dúas Directivas comunitarias. A primeira delas xurdiu no ano 1979, a comunmente denominada Directiva Aves (DC 79/409/CEE, Directiva relativa á conservación das aves silvestres, posteriormente emprazada pola DC 2009/147/CE). A Directiva Aves regula, no ámbito da Unión Europea, a protección, caza e venda das diferentes especies de aves en Europa, facendo especial fincapé naquelas aves migratorias de chegada regular ao territorio europeo. A segunda Directiva comunitaria é a Directiva Hábitat (DC 92/43/CEE) relativa á conservación dos hábitats naturais e da fauna e flora silvestres, que recolle unha serie de anexos nos que engloba diferentes especies da flora e a fauna (non inclúe aves) establecendo unha regulación de protección das mesmas.
 
As especies protexidas pola normativa de ámbito estatal enmárcanse na Lei 42/2007 de Patrimonio Natural e da Biodiversidade. Esta lei conta con diferentes instrumentos de protección, entre os que destaca a "Listaxe de Especies Silvestres en Réxime de Protección Xeral" desenvolvida polo Real Decreto 139/2011, que á súa vez crea, dentro da Listaxe, o "Catálogo Español de Especies Ameazadas" (CEEA). A Listaxe de Especies Silvestres en Réxime de Protección Xeral protexe entre outros aquelas especies que figuren como protexidas nos anexos das Directivas comunitarias e nos acordos internacionais ratificados por España, co que se incorpora á lexislación estatal as normativas anteriormente enumeradas.
 
O grupo de especies protexidas pola normativa de ámbito galego foi establecido inicialmente mediante na Lei 9/2001 de Conservación da Natureza, o cal posibilitou a creación do "Catálogo Galego de Especies Ameazadas" (CGEA), regulado polo Decreto 88/2007, que pretendía corrixir os factores de ameaza sobre as especies de flora e fauna silvestres en Galicia. Este catálogo foi modificado no ano 2011 polo Decreto 167/2011, engadindo sete novas especies dentro do catálogo e modificando o procedemento para a inclusión, cambio de categoría ou exclusión dunha especie nel, que se levará a cabo mediante orde da consellería competente en materia de conservación da natureza en vez de mediante Decreto do Consello da Xunta de Galicia.
 
A substitución da Lei 9/2001, pola Lei 5/2019, do 2 de agosto, do patrimonio natural e dá biodiversidade de Galicia, supuxo a creación da Listaxe de especies silvestres en réxime de protección especial de Galicia, listaxe que se crea na nova lei coa terminoloxía empregada na lexislación estatal e que substitúe ao Rexistro de especies de interese galego, o cal, a pesar de crearse pola Lei 9/2001, do 21 de agosto, dezasete anos despois non tivo un desenvolvemento regulamentario. Dentro da listaxe inclúese o Catálogo galego de especies ameazadas, que, aínda que preexistente, ve agora restrinxidas as súas catro categorías a unicamente dúas: “en perigo de extinción” e “vulnerable”.
 
Flora
 
O conxunto de taxons da Flora presentes en Galicia incluídos nalgunha normativa legal de protección pódense dividir en 5 grupos, Algas, Liques, Briófitos, Fentos e Espermatófitos. No primeiro destes, grupos, as Algas, recóllense 7 especies mariñas, das que unicamente dúas están tipificadas na Directiva Hábitat, no seu Anexo V: Lithothamnion corallioides e Phymatholithon calcareum. Estas dúas especies teñen unha grande importancia ecolóxica por ser formadoras dos fondos de maërl, que son comunidades mariñas constituidas fundamentalmente por algas vermellas coralináceas submareais (Birkett et al., 1998), cuxa importancia ecolóxica vén dada pola alta diversidade de fauna e flora que alberga e ao gran número de nichos ecolóxicos que xenera a súa estrutura tridimensional (Barberá et al., 2003). Os fondos de maërl pódense atopar en diferentes lugares da Rede Natura 2000 como o ZEC Illas Cíes, a ZEPA Illa de Ons ou o ZEC Costa Ártabra entre outros.
 
Entre os taxons do grupo de Liques tamén se atopa un tipificado no Anexo V da Directiva Hábitats, Cladonia subgenus cladina. As especies de Cladonia son un grupo moi diverso de liques, que chegan a habitar un rango moi amplo de hábitats, dende os montañosos ata os de turbeira e duna. Os restantes 4 liques citados nalgunha normativa inclúense na categoría En Perigo de Extinción do Catálogo Galego de Especies Ameazadas (CGEA), estes taxons son exclusivos de Galicia no contexto do Estado Español. Pódese destacar neste sentido o ZEC Fragas do Eume por albergar as únicas poboacións españolas de dúas destas especies, Leptogium cochleatum e Pseudocyphellaria aurata (Aragón et al., 2005; Burgaz & Martínez, 1999).
 
O grupo de Briófitos inclúe 27 taxons potexidos en Galicia. Dúas destas especies son consideradas de interese comunitario segundo a Directiva Hábitat, ao integralos no seu Anexo II, Sphanum pylaesii e Hamatocaulis vernicosus (Drepanocladus vernicosus). Neste grupo de especies cabe destacar o papel do ZEC Serra do Xistral ao albergar poboacións de grande importancia a nivel peninsular de ata 10 brións protexidos, un dos cales está tipificado como En perigo de extinción de acordo ao CGEA, Splachnum ampullaceum.
 
O grupo dos fentos en sentido amplo, ou Pteridófitos, é un bo indicador da naturalidade do medio pola vinculación de moitas das súas especies a medios forestais e ambientes húmidos, sen excluír outras que teñen apetencias rupestres ou son banais que habería de consideralas noutros aspectos (Izco, 2003b). Das 12 especies de fentos protexidos en Galicia, 3 inclúense no Anexo II e IV da Directiva Hábitat: Culcita macrocarpa, Vandenboschia speciosa e Woodwardia radicans, todos eles elementos Paleotropicais dende unha perspectiva bioxeográfica, podendo atoparse no ZEC Fragas do Eume. No grupo dos pteridófitos cóntase ademais coa presenza dunha especie endémica estrita galega Isoetes fluitans, con poboacións nos ZEC Parga-Ladra-Támoga e Río Tambre.
 
O grupo cunha representación máis importante nas diferentes normativas de protección de especies é o dos Espermatófitos. En total atópanse 76 taxons, distribuidos en practicamente todas as categorías de protección. Entre todos eles débense destacar especialmente aqueles tipificados como especies prioritarias. Nesta situación atópase o cardiño das lagoas (Eryngium viviparum) presente nos ZEC Parga-Ladra-Támoga, Veiga de Ponteliñares, Serra do Careón e na ZEPA A Limia; o endemismo galego Centaurea borjae, cuxa presenza rextrínxese ao ZEC Costa Ártabra e á ZEPA Costa de Ferrolterra-Valdoviño; e tamén o taxon endémico galego Omphalodes littoralis subsp. Gallaecica, presente nos ZEC e ZEPA das áreas de Costa Ártabra, Costa da Morte e Complexo húmido de Corrubedo.
 
Dos 75 lugares da Rede Natura, o que alberga un maior número de especies de flora de interese para a conservación é o ZEC Costa Ártabra con 27 taxons de flora incluídos nalgunha categoría de protección. O segundo lugar nesta clasificación pertencería ao ZEC Parga-Ladra-Támoga e o ZEC Os Ancares-O Courel, ambos os dous con 26 taxons. É indicativo comparar as superficies destes lugares, xa que mentres o ZEC da Área de Montaña Os Ancares-O Courel é o que máis extensión posúe dos lugares da Rede Natura 2000 con 102.562 ha., o ZEC que se encadraría no grupo de Humidais e Corredores Fluviais presenta unicamente 4.938 (ZEC Parga-Ladra-Támoga) e o da Área Litoral (ZEC Costa Ártabra) 7.546 ha. Ademais este último lugar destaca sobre o resto por ser o único da Rede que alberga dúas especies de flora tipificadas como prioritarias de acordo á Directiva Hábitats.
 

Figura.- Distribución do endemismo galego Centaurea borjae. Especie prioritaria incluída no Anexo II da DC 92/43/CEE. (Fonte: Ramil-Rego et al. (2012)

Invertebrados
 
Os Invertebrados son o grupo de especies máis diverso do Planeta, das case millón e medio de especies descritas actualmente, habería que sumarlle máis de 5 millóns de especies por describir (Chapman, 2009). O coñecemento deste grupo é polo tanto aínda reducido. Isto tradúcese tamén no número de especies con estatus de protección de acordo á normativa legal vixente (26). Estas pódense distribuír en 5 grupos, anélidos (1), artrópodos (12), cnidarios (1), equinodermos (1) e moluscos (11).
 
Os grupos menos evolucionados de invertebrados son fundamentalmente de vida mariña, entre estes atopamos a gorgonia Eunicella verrucosa, recollida como Vulnerable no Catálogo Galego de Especies Ameazadas (CGEA), sendo frecuente en Galicia, pero moi sensible á contaminación e á deterioración do hábitat (Viéitez & Rey, 2005). Tamén de hábitos mariños e coa mesma categoría de protección se distribúe en Galicia o ourizo purpúreo, Echinus esculentus. Neste caso, o aproveitamento humano mediante recolección é unha das súas maiores ameazas, xa que aínda que o uso dos equinodermos decaera tempo atrás, na segunda metade do século XX rexorde o seu aproveitamento co fin de abastecer os mercados asturianos e franceses para a comercialización local e noutros mercados (Míguez Rodríguez, 2002). O resto de especies mariñas de invertebrados protexidas encadraríanse no grupo dos moluscos, destacando o caracol mariño, Bolma rugosa, coñecido polo seu opérculo denominado bítere, que se atopan en boa medida por diferentes arenais do litoral galego, ano a ano apreciáse unha redución deste elemento no litoral, polo que se considera a especie en regresión e catalogada En Perigo de Extinción de acordo ao CGEA.
 
En relación aos invertebrados continentais protexidos, cabe citar varias especies acuáticas como os bivalvos Margaritifera margaritifera, Unio pictorum ou Anodonta cygnea. O mexillón de río (Margaritifera margaritifera), está tipificado na Directiva Hábitat no Anexo II e V, ao mesmo tempo que se recolle como En Perigo de Extinción de acordo ao Catálogo Galego de Especies Ameazadas. Esta especie está a sufrir unha forte regresión das súas poboacións a finais do século pasado e nos comezos do actual chegándose a peder o 90% das súas poboacións de acordo ao libro vermello dos invertebrados da UICN (Ziuganov et al., 1994). En Galicia a especie conta con poboacións saludables pero fráxiles, atópase en diferentes ríos das provincias de A Coruña, Lugo e Pontevedra, como o Tea, Ulla, Umia, Tambre, Mandeo, Landro, Ouro, Masma ou Eo. Outras especies de moluscos de interese para a conservación, son a lesma Geomalacus maculosus e o caracol de Quimper (Elona quimperiana). Ambas as dúas especies, terrestres, están incluídas nos Anexos II e IV da Directiva Hábitat e no Catálogo Galego de Especies Ameazadas.
 
Outra especie que se pode atopar nos ríos galegos cun grao de ameaza elevado é o cangrexo de río autóctono (Austropotamobius pallipes), que nas últimas décadas sufriu unha regresión xeneralizada no noso territorio, relacionable coa perdida de naturalidade dos ríos e medios lacunares, o incremento da contaminación e a expansión dunha especie invasora, o cangrexo americano, Procambarus clarkii. O cangrexo de río inclúese no Anexo II e V da Directiva Hábitat, ademais de como Vulnerable no Catálogo Español de Especies Ameazadas e como En Perigo de Extinción no Catálogo Galego de Especies Ameazadas.
 
Cabe sinalar entre os invertebrados protexidos de Galicia os 4 odonatos de interese comunitario que se atopan en Galicia, Coenagrion mercuriale, Gomphus graslinii, Macromia splendens e Oxygastra curtisii, todos eles pertencentes ao Anexo II da Directiva Hábitat. Ademais Macromia splendens é a única especie de invertebrado do territorio galego que figura como En Perigo de Extinción no Catálogo Español de Especies Ameazadas. Débese ter en conta tamén que aproximadamente 1 de cada 7 cabaliños do demo, o 15%, están ameazados en Europa (Kalkman et al., 2010)
 
Os lugares da Rede Natura 2000 cun maior número de especies de invertebrados de interese para a conservación son o ZEC Sistema Fluvial Ulla-Deza, ZEC Parga-Ladra-Támoga, o ZEC Baixo Miño, o ZEC Os Ancares-O Courel, a ZEPA e ZEC Serra da Enciña da Lastra e o ZEC Río Eo, con 9 ou máis taxons citados. Polo xeral os lugares dos grupo de Humidais e Corredores Fluviais e os das Áreas de Montaña contan cunha maior proporción de invertebrados protexidos con respecto aos da Área Litoral.
 

Figura.- Distribución en Galicia de Elona quimperiana (caracol de Quimper). Especie incluída nos Anexos II e IV da DC 92/43/CEE. (Fonte: Ramil-Rego et al. (2012).

Peixes
 
A Ictiofauna protexida presente no territorio galego conta con 16 representantes, das que a súa maioría inclúense no Convenio de Berna, todas salvo o espiñento (Gasterosteus gymnurus) e os cabaliños de mar (Hippocampus guttulatus e Hippocampus hippocampus). Así mesmo, contabilízanse 7 especies de interese comunitario tipificadas como tales no Anexo II da Directiva Hábitat, Chondrostoma arcasii, Chondrostoma duriense, Cobitis paludica, Alosa alosa, Alosa fallax, Petromyzon marinus e Salmo salar; os catro últimos considéranse como migratorios ao pasar unha fase do seu ciclo biolóxico en medios fluviais e outra nas augas oceánicas. A área de distribución destes taxons viuse seriamente alterada pola construción de presas nos principais ríos galegos. Debe sinalarse que o salmón, Salmo salar, aínda que se recolle na Directiva Hábitat no seu Anexo II, esta situación restrínxese unicamente ás poboacións de auga doce.
 
Unicamente 3 das especies citadas anteriormente están recollidas no Catálogo Galego de Especies Ameazadas, o sábalo (Alosa alosa), o espiñento (Gasterosteus gymnurus) e a lamprea (Petromyzon marinus), todas elas tipificadas como Vulnerables, aínda que no caso da lamprea as poboacións ás que afectan a catalogación son unicamente as do Cantábrico e do Arco Ártabro. Esta especie anádroma pódese atopar remontando os ríos galegos (Eo, Masma, Ouro, Mera, Mandeo, Anllóns, Tambre, Ulla, Umia, Miño e Tea) dende febreiro ata xuño para desovar e completar o seu ciclo biolóxico. Na maior parte destes ríos as poboacións son escasas, fráxiles ou mesmo testemuñais, desaparecendo de moitos cursos fluviais. A lamprea foi obxecto dende a Idade Media dunha forte explotación como testemuñan as abundantes "pesqueiras" que aínda persisten na desembocadura de moitos ríos. A sobrepesca, o furtivismo e sobre todo a perdida de naturalidade de cursos fluviais debido á destrución dos hábitats acuáticos e riparios, así como a creación de obstáculos, foron factores que incidiron de forma sinérxica sobre o estatus de conservación da especie.
 
 

Figura.- Distribución en Galicia de Petromyzon marinus (lamprea). Especie incluída no Anexo II da DC 92/43/CEE (Fonte: Ramil-Rego et al. (2012)

Na Listaxe de Especies Silvestres en Réxime de Protección Especial, as representantes do grupo de peixes que se poden atopar en Galicia son todos mariños. Trátase de dúas especies de cabaliños de mar, Hippocampus guttulatus e Hippocampus hippocampus, e unha especie de escualo, o tiburón peregrino (Cetorhinus maximus), sobre esta última especie, aprobouse en xaneiro de 2010 o Reglamento UE 23/2010 do Consello polo que se prohibe a súa pesca en augas da Unión Europea.
 
Anfibios

De acordo cos últimos traballos efectuados no marco da Unión Europea relativo ao grupo dos anfibios, preto do 25% destes están considerados ameazados en Europa (Temple & Cox, 2009), ademais de que máis da metade das súas poboacións, o 59%, está en retroceso. Para conseguir unha adecuada conservación destas especies, é necesario realizar un importante investimento a nivel de especies, lugares e paisaxe, tal e como se conclúe da Lista Vermella dos Anfibios Europeos (Temple & Cox, 2009). En concreto, no territorio galego, todas as especies de anfibios experimentaron declives poboacionais máis ou menos marcados nas últimas décadas, así como extincións locais (Galán, 2005).
 
Galicia conta cun importante número de anfibios a nivel europeo e ibérico, con 16 especies, todas elas recollidas nalgunha categoría de protección legal, 2 taxons están incluídos no Anexo II da Directiva Hábitat, 8 no Anexo IV, mentres que 11 catalógase como Vulnerable no Catálogo Español de Especies Ameazadas e 8 se atopan como Vulnerables no Catálogo Galego de Especies Ameazadas.
 
As dúas especies que figuran no Anexo II da Directiva Hábitat son endemismos do Noroeste Ibérico, a saramaganta (Chioglossa lusitanica) e o sapo pinto (Discoglossus galganoi), ambas as dúas especies distribúense por gran parte do territorio galego, estando presentes en máis de 70 lugares da Rede Natura 2000. Débese prestar especial atención ás poboacións insulares de tres especies de anfibios, o sapo pinto (Discoglossus galganoi), a píntega común (Salamandra salamandra) e o pintafontes común (Lissotriton boscai), xa que son as que se recollen no Catálogo Galego de Especies Ameazadas como Vulnerables.
 
 

Figura.- Distribución en Galicia de Pelobates cultripes (sapo de esporas). Especie incluída no Anexo IV da DC 92/43/CEE (Fonte: Ramil-Rego et al. (2012).

En base aos declives poboacionais observados en Galicia e á reducción da área xeográfica observada, o anfibio máis ameazado é, segundo Galán (2005, 2010), o sapo de esporas (Pelobates cultripes), especie de interese comunitario, incluída no anexo II do Convenio de Berna, de Interese Especial e Vulnerable de acordo á normativa legal vixente. Esta especie sufriu nas dúas últimas décadas declives moi importantes na súa limitada distribución en Galicia, atópase en arenais das Rías Baixas e nalgunhas depresións da metade sur galega, onde conta cunha ameaza importante pola presenza do cangrexo de río americano (Galán, 2005). En relación á Rede Natura 2000 pódese atopar entre outros lugares na ZEPA A Limia, no ZEC Complexo húmido de Corrubedo ou no ZEC Río Támega.
 
A maior riqueza específica de anfibios en Galicia obsérvase nas comarcas costeiras e nas zonas de montaña próximas, relacionado cunha maior pluviosidade e menor amplitude térmica (Galán, 2005). Tendo en conta os lugares da Rede Natura 2000, o ZEC Complexo Ons-O Grove e o ZEC Os Ancares-O Courel son os que presentan un maior número de especies diferentes de anfibios, con citas de ata 11 taxons nalgunha categoría de protección, mentres que o ZEC e a ZEPA Illas Cíes presentan unicamente dous taxons, pero cun importante grao de illamento.
 
Réptiles
 
Tal e como lles sucedía aos anfibios, os réptiles son un grupo de especies cun elevado grao de ameaza. Atendendo á Lista Vermella para os réptiles de Europa (Cox & Temple, 2009) o 19% destas especies atópanse ameazadas en Europa. En Galicia a alteración humana no hábitat destas especies e a introdución de especies alóctonas (principalmente crustáceos e peixes de auga doce), levaron á extinción de varias poboacións galegas de réptiles, do mesmo modo que lles ocorre aos anfibios (Galán, 2005).
 
As 30 especies de réptiles presentes en Galicia, tanto mariñas como continentais, están recollidas nalgunha categoría de protección. Cinco destes taxons son mariños, trátase das tartarugas mariñas. Estas especies non son moi frecuentes en augas galegas. Unicamente acadan as nosas costas exemplares divagantes, procedentes das súas poboacións de cría en augas subtropicais e tropicais das costas atlánticas americanas ou mediterráneas, levadas polas tormentas ou arrastradas e recollidas por algún aparello pesqueiro. Das cinco especies documentadas nas costas galegas, a máis frecuente é a tartaruga mariña común (Caretta caretta) e a tartaruga mariña de coiro (Dermochelys coriacea) (Penas-Patiño & Piñeiro Seage, 1989; Galán & Fernández, 1993; SGHN, 1995; Galán, 2002). Todas as tartarugas mariñas son consideradas de interese comunitario pola Directiva Hábitat. Neste sentido cabe destacar que dúas das cinco especies presentes están tipificadas como prioritarias na DC 92/43/CEE dúas, a tartaruga mariña común (Caretta caretta) e a tartaruga mariña verde (Chelonia mydas), ambas as dúas téñense citado no ZEC Costa Ártabra e o ZEC Complexo Ons-O Grove,aínda que a súa presenza no litoral galego non se circunscribe soamente a estes dous lugares.
 
Dos réptiles continentais, 4 taxons están incluídos no Anexo II da DC 92/43/CEE, e 7 no Anexo IV. Entre estas especies dúas catalóganse como En Perigo de Extinción de acordo ao Catálogo Galego de Especies Ameazadas, o sapoconcho común (Emys orbicularis), e o esgonzo ibérico (Chalcides bedriagai), aínda que este último só para as poboacións de baixa altitude da provincia da Coruña e de montaña da provincia de Ourense. O saurio Chalcides bedriagai, é un endemismo de distribución moi restrinxida en Galicia, que se pode atopar entre outros lugares da Rede Natura 2000 no ZEC e ZEPA Illas Cíes ou no ZEC e ZEPA de Corrubedo.
 

Fotografía de Vipera seoanei, especie endémica do Norte da Península Ibérica e do SW de Francia. O taxon foi descrito inicialmente en 1879 por Lataste considerándoa unha subespecie da víbora europea (Vipera berus seoanei), para posteriormente en 1977, Saint Girons & Duguy, a designaron como unha especie diferente. Fotografía de KETA (2007), publicada en Wikipedia con licenza: CC BY-SA 2.5

De acordo cos últimos traballos de sobre réptiles efectuados (Ayres & Cordero, 1999a, 1999b, 2001,2004; Galán 2005), o réptil galego máis ameazado é o sapoconcho común (Emys orbicularis). Esta especie mostraba xa a finais do século XIX unha distribución moi restrinxida no noso territorio, coñecéndose das "lagoas de San Pedro de Muro, entre Noya e Arosa, e acaso noutras de Galicia, sendo raro a causa do moito que se lle persegue". (López Seoane, 1877). A presión mantida ao longo do Século XX sobre as súas escasas poboacións, conduciu finalmente a unha drástica redución da súa área de distribución, quedando restrinxido na actualidade a unhas escasas poboacións do Sur de Pontevedra e Ourense (Galán & Fernández, 1993; SGHN, 1995; Ayres Fernández & Cordero Rivera, 2001). A súa presenza nos lugares da Rede Natura 2000 é escasa, destacando o ZEC Gándaras de Budiño ou a ZEPA Complexo litoral de Corrubedo onde en 2004 se efectuou unha introdución de individuos.
 
A maior riqueza específica de réptiles atópase na metade sur de Galicia, nas provincias de Pontevedra e Ourense, claramente relacionada coas maiores temperaturas destas zonas (Galán, 2005), coincidindo cos ZEC Complexo Ons-O Grove e o ZEC Complexo húmido de Corrubedo, lugares nos que se dan cita un maior número de especies de réptiles protexidos, en oposición aos ZEC Ría de Foz-Masma, ZEPA Ría de Foz e ZEC Brañas de Xestoso co menor número destes réptiles citados na Rede Natura 2000 en Galicia.
 
Aves

Sen dúbida, o grupo referente ás aves é o que conta cun maior número de especies protexidas en Galicia, xa que de acordo ás diferentes normas legais, cítanse en Galicia un total de 282 taxons, dos que 81 están incluídos no Anexo I da Directiva Aves, 9 na categoría En Perigo de Extinción de acordo ao Catálogo Español de Especies Ameazdas, e 13 nesa mesma categoría no Catálogo Galego de Especies Ameazadas.
 
En relación aos factores que determinan a riqueza de aves, ponse de manifesto unha relación directa entre a naturalidade, a heteroxeneidade da paisaxe e o número de aves. Así, a medida que se incrementa a superficie ocupada por matogueiras, humidais ou medios orófilos, increméntase a diversidade de especies. Pola contra esta diminúe a medida que aumenta a superficie ocupada por repoboacións forestais ou por grandes superficies de cultivos agrarios. As unidades territoriais conformadas por varios grupos de hábitats mostran unha maior riqueza que as áreas que ofrecen unha grande homoxeneidade paisaxística. Así, as paisaxes agrícolas tradicionais, os ecosistemas de media montaña, configuran as áreas de maior diversidade fronte ás paisaxes agrícolas intensivas ou as grandes extensións de ecosistemas orófilos. A heteroxeneidade de hábitats existentes en Galicia, e en concreto, a gran riqueza e naturalidade dos seus humidais, foi un factor determinante na riqueza ornítica do territorio, atopando aves características tanto de ambientes mariños como continentais e acuáticos (CMA, 2003).
 
Entre o conxunto da avifauna galega debemos resaltar a problemática do urogallo ou pita do monte (Tetrao urogallus cantabricus), emblema das Serras Orientais de Galicia, no ZEC Os Ancares-O Courel, e cuxo estatus poboacional no noso territorio obriga a considerala como cuasi extinta (cf. Obeso & Bañuelos, 2003). A pita do monte é unha galinácea da familia dos Tetraónidos, integrada a nivel mundial por 16 especies de distribución Paleártica. Na actualidade recoñécense 12 subespecies (del Hoyo et al., 1994) dúas das cales áchanse illadas do resto: Tetrao urogallus aquitanicus, no Pireneo francés e español; e Tetrao urogallus cantabricus, na Cordilleira Cantábrica. As poboacións de pita do monte, Tetrao urogallus, están a sufrir nas últimas décadas un declive en toda Europa, tanto na súa área de distribución coma nos efectivos numéricos das súas poboacións.
 
Na Península Ibérica e en Galicia soamente nidifica unha especie catalogado como En Perigo de Extinción, como reprodutor, tanto a nivel do estado español, como en Galicia, este é o caso do "arao" (Uria algae). No entanto, durante o inverno, o litoral galego acolle unha importante poboación de Uria algae, xunto co arao papagaio (Fratercula arctica), e o carolo (Alca torda), procedentes das colonias do norte de Europa. A destrución das súas áreas de refuxio, a reducida taxa de natalidade e as continuas verteduras mariñas producidas dende a década dos setenta, minguaron no Atlántico Norte as poboacións dun grande número de aves mariñas. Así, Bernis (1948) censaba en 1947 a poboación nidificante de "Arao dos cons" (Uria algae) nas illas Sisargas duns 600 individuos. En 1979 a poboación descendera a 60 individuos (Rodríguez Silvar, 1982), para reducirse a menos de 15 individuos a finais da década dos noventa (Munilla, 1997), quedando rextrinxida a súa distribución ao ZEC e á ZEPA Costa da Morte.
 
O lugar da Rede Natura 2000 cunha maior riqueza específica de mamíferos continentais é o ZEC Os Ancares-O Courel, contabilizando ata 28 especies, incluindo a prioritaria Ursus arctos, en segundo lugar situaríase a ZEPA Os Ancares con 24 especies citadas, e en terceiro o ZEC Macizo Central con 20, destacando claramente nesta clasificación os lugares das Áreas de Montaña. Cun baixo número de mamíferos terrestres atópanse lugares de carácter insular como o ZEC e ZEPA Illas Cíes, a ZEPA Illa de Ons ou o ZEC Illas Estelas.
 
En relación aos mamíferos mariños cabe sinalar como en 1973 comezou o rexistro da presenza de cetáceos, tartarugas mariñas e lobos mariños dun modo complementario a outras actividades costeiras. Este labor foi iniciado pola Sociedade Galega de Historia Natural (SGHN) e despois continuada por esta e outras entidades até finais dos anos 80. A partir de 1990, o CEMMA (Coordinadora para o Estudo dos Mamíferos Mariños) realiza un exhaustivo seguimento e análise dos varamentos de cetáceos nas costas de Galicia, complementándose con campañas de observación en alto mar. Estes traballos permitiron identificar a presenza nos mares de Galicia de 15 especies de cetáceos, dos que destacan o arroaz (Tursiops truncatus) e a toniña, (Phocoena phocoena), ambas as dúas incluídas no Anexo II e IV da Directiva Hábitat. Tal riqueza permite considerar ao espazo costeiro de Galicia como o de maior diversidade, en canto á presenza de grandes vertebrados (cetáceos e réptiles mariños), do Sur de Europa, despois da costa insular de Canarias. De todas estas especies algunhas son comúns e residentes, outras son estacionais, temporais ou esporádicas e a súa distribución non é uniforme, nin ao longo da costa nin dende a costa a mar aberto (cf. López et al., 2002, 2003a e b, 2004, 2010).