Bioxeografía

Banco de Datos

Bioxeografía

Bioxeografía

A distribución dos taxons vexetais ao longo da superficie terrestre permite sectorizar as terras continentais en áreas xeográficas con afinidades florísticas que se organizan nun sistema xerárquico de unidades (Reino, Rexión, Provincia, Sector, Distrito, etc.). De xeito xeral admítese que os reinos se caracterizan por conter familias, subfamilias e tribos florísticas endémicas, mentres que as rexións se establecen basicamente a partir da distribución de xéneros e especies propios de determinados ámbitos xeográficos. Á súa vez, as provincias fundaméntanse na distribución de determinados xéneros pouco diversificados (con frecuencia mono-específicos) así como en combinacións florísticas específicas que as fan diferentes dos seus territorios veciños. Na maior parte dos casos, as unidades de rango inferior (sectores, subsectores, distritos) fundaméntanse na presenza de endemismos infra-específicos (subespecies, variedades ou formas) de distribución restrinxida ou no dominio xeográfico de determinados tipos de comunidades vexetais.

Ao longo da historia da xeobotánica realizáronse un grande número de propostas de sectorización das áreas continentais fundamentadas en unidades cuxo número e extensión xeográfica foi variando en función do grao de coñecemento que en cada momento se tiña da distribución das estirpes vexetais (cf. Ozenda 1994). Con frecuencia, e para paliar a ausencia ou escaseza de datos en determinados territorios remotos ou descoñecidos en determinados momentos, publicáronse sectorizacións baseadas na distribución dos tipos de formacións vexetais coñecidos, asumindo a existencia dunha correlación directa entre a superficie ocupada por estes e a distribución de especies ás que se atribúe un valor corolóxico. A pesar de que a formulación de aproximacións corolóxicas estritamente florísticas para o continente europeo remóntase aos inicios da disciplina xeobotánica (Braun-Blanquet, 1923), a utilización de fitocenoses como indicadores na delimitación de unidades corolóxicas nas representación cartográficas, entre as que figuran as dalgúns autores ibéricos como a publicada en 1929 por Huguet del Villar, se mantivo ata épocas recentes.

Contextualización a escala europea

Nas primeiras sectorizacións corolóxicas de Europa xa se establece dentro da súa área meridional unha división en dúas grandes unidades, unha de carácter atlántico-centroeuropeo e outra mediterránea, ambas as dúas presentes na Península Ibérica (Braun-Blanquet, 1923 e Huguet del Villar, 1929). A esta formulación dual, Meusel (1964) engade na segunda metade do século XX a proposta dunha terceira unidade de carácter transicional (submediterránea), intercalada entre as dúas anteriores e de distribución latitudinal europea, caracterizada pola mestura de taxóns mediterráneos con outros de carácter atlántico na parte occidental, con especies centroeuropeas na súa porción media e con otras pónticas e irano-turánicas no seu extremo oriental. Esta proposta mantívose con lixeiras modificación en obras posteriores (cf. Meusel et al. 1965) e influíu nas interpretacións de autores ibéricos como Rivas-Martínez (1987a, 1987b). O estudio monográfico do elemento florístico que define a Provincia ou Dominio Atlántico publicado por Dupont no ano 1968, tivo unha gran transcendencia nos estudos xeobotánicos modernos do W europeo.

Rivas-Martínez (1987) propón un esquema no que se conxugan criterios seguidos por Dupont na delimitación dos territorios atlánticos e mediterráneos no cuadrante NW ibérico, coa independización da cadea pirenaica xunto co Macizo Central francés e os Alpes, dentro dunha unidade de carácter centroeuropeo. Segundo este esquema, Galicia quedaría compartimentada en tres provincias corolóxicas, dous de clara influencia oceánica (Cántabro-Atlántica e Orocantábrica) e unha de tendencia mediterránea (Carpetano-Ibérico-Leonesa).

As representacións cartográficas do continente que se sucederon nos últimos anos do pasado século mostran a persistencia de diverxencias nos criterios aplicados para a delimitación de grandes unidades, en especial nos países do ámbito mediterráneo e en concreto para o caso do NW Ibérico. A discrepancia entre os autores europeos e ibéricos sobre a delimitación e interpretación corolóxica de determinados territorios do centro e sur de Europa mantense ata datas recentes, tal e como pon de manifesto a cartografía de provincias realizada por Rivas-Martínez & Penas (1996), para os que grande parte das ribeiras do Mar do Norte serían centroeuropeas, a pesar de ser contempladas como integrantes do dominio atlántico de xeito reiterado por numerosos autores máis setentrionais, mentres que se incorporan a esta última unidade corolóxica as montañas de Sanabria, tradicionalmente incluídas por Rivas-Martínez en territorios mediterráneos ibéricos. Esta última interpretación refórzase nas últimas versións da tipoloxía corolóxica publicada por este autor, chegando ao punto de admitir como áreas baixo clima temperado á totalidade do arco montañoso que rodea polo E a “ola berciana” así como a totalidade das áreas montañosas do interior ibérico situadas na metade setentrional da Península Ibérica (Serras de Estrela, Gata, Gredos, Guadarrama, Ayllón, Moncayo, Cuenca, Javalambre e Gúdar).

Para os efectos da constitución e posta en práctica da Rede Natura 2000, a Comisión Europea tomou como referencia para a elaboración dos listados de hábitats e especies de interese a cartografía de grandes unidades bioxeográficas. O devandito mapa foi elaborado pola Axencia Ambiental Europea, dependente do Centro Temático Europeo, a partir de diversas fontes cartográficas publicadas previamente, tanto por administracións estatais coma por organismos comunitarios. Para o caso español, utilizouse como referencia a delimitación eurosiberiano-mediterránea que figura no Mapa de Series de Vexetación de Rivas-Martínez (1987), proposta quen se considera actualmente superada polo seu propio autor, pasando as montañas pirenaicas a formar parte da Rexión Alpina. A devandita división territorial utilízase para, entre outras finalidades, o establecemento das cotas que cada país debe achegar para garantir a conservación de cada un dos hábitats considerados de interese en función da representatividade espacial que alcanzan nos diferentes estados membros.

As propostas de sectorización do territorio galego.

O primeiro esbozo dunha descrición fitoxeográfica de Galicia débese a Planellas (1852), quen seguindo a Joakim Frederik Schouw [1789,1852], divide o territorio galaico en 5 unidades designadas como “Distritos”, cuxa delimitación se deriva das diferenzas de altura sobre o nivel do mar e a exposición a un dos puntos cardinales, combinadas estas influencias coa latitude e demais” factores. Dos 5 distritos considerados, un deles restrínxese ao medio mariño, Tritonio, mentres que os outros 4 correspóndense con distintos espazos do medio continental: Martitimo, Miniano, Compostelán e Caureliano. Merino (1909), mellora significativamente a descrición feita por Planellas (1852), recoñecendo catro pisos ou "tramos" de vexetación distribuídos altitudinalmente dende o litoral cara ao interior ("do piñeiro marítimo", "do castiñeiro”, “do carballo” e “do xenebreiro”) xunto a unha quinta unidade de tendencia mediterránea restrinxida a un estreito sector situado entre a comarca de Valdeorras e os montes de Casaio (Merino, 1909).

Portadas do Ensayo de una flora fanerogámica gallega (Plenellas, 1852) y de la Flora descriptiva e ilustrada de Galicia (Merino, 1909).

Bellot Rodríguez (1968) publica unha descrición xeobotánica de Galicia integrando aspectos xeográficos, florísticos e ecolóxicos. La información relativa a Galicia será posteriormente integrada en su descripción sobre la vegetación de la Península Ibérica (Bellot Rodríguez, 1978). A partir de aquí, o proceso de elaboración da cartografía corolóxica de Galicia seguiu basicamente as propostas de Rivas-Martínez e o seu equipo de colaboradores para o conxunto do territorio español.

Fraga & Reinoso (1981) elaboran o esbozo dunha nova sectorización corolóxica, establecendo dúas zonas "litoral" e "interior", incluídas dentro da "Provincia Atlántica" (Rexión Eurosiberiana) e unha zona "meridional" identificable coa parte galega da Provincia Carpetano-Ibérico-Leonesa (Rexión Mediterránea) que englobaría o seu cuadrante suroriental. Anos despois Rivas-Martínez et al. (1984) dan a coñecer unha delimitación detallada dos subsectores corolóxicos cinguíndose a extensión dos territorios mediterráneos de Galicia ás cuncas de Ourense e Monforte, o Canón do Sil e os vales baixos dos seus tributarios Xares e Bibei, as montañas de Trevinca e as terras interiores de A Gudiña, Verín, A Limia e Larouco.

Posteriormente, Izco (1987) realiza unha proposta de delimitación de unidades corolóxicas de Galicia baseándose na distribución das series de vexetación recoñecidas nese momento no territorio galego, constituíndo a culminación da súa colaboración con Rivas-Martínez na confección do Mapa de Series de Vexetación Potencial de España E. 1:400.000 que foi utilizado en grande número de traballos sobre flora e vexetación de Galicia ata épocas recentes (cf. Rodríguez Guitián & Guitián Rivera 1993, Giménez de Azcárate 1993; Ortiz & Rodríguez-Oubiña 1993). A pesar da precisión na delimitación de unidades, a proposta viuse remodelada tanto polo seu propio autor coma por outros posteriores. Cambiando os límites eurosiberiano-mediterráneos, nuns casos para ampliar as áreas mediterráneas (cf. Silva-Pando & Rigueiro Rodríguez 1992), pero sobre todo para propoñer a súa redución a través da incorporación de diferentes áreas á Rexión Eurosiberiana, como a Terra de Lemos (Romero Buján 1993, Amigo & Romero 1994, Izco 1989, 1996, 2001) ou a cunca de Ourense (cf. Rodríguez Guitián & Ramil Rego 1995, Rodríguez Guitián et al. 2003, Amigo & Izco 2004), ademais da modificación proposta no ámbito de A Limia realizada por Pulgar (1999).

Noutros casos, as novas achegas céntranse na redelimitación das fronteiras entre unidades de orde inferior (sectores, subsectores). Entre estas debemos sinalar a independización do subsector Compostelano nos territorios coruñeses situados ao N do Río Tambre, realizada por Izco (1989) e mantida posteriormente en traballos como os de Ortiz & Rodríguez-Oubiña (1993), Izco & Sanchez (1995), etc., ou a máis recente de Rodríguez Guitián (2004) na que se redebuxan os límites de diversas unidades que se estenden polo límite galaico-asturiano.

Nos últimos 20 anos asistiuse a un importante incremento na información dispoñible sobre a distribución de taxóns e comunidades vexetais en Galicia, o que levou a Rodríguez Guitián & Ramil Rego (2008) a propoñer unha nova división corolóxica, enmarcada na proposta máis recente realizada por Rivas-Martínez (2007) pero introducindo algunhas modificacións importantes. Esta nova sectorización parte da base do recoñecemento da ambigüidade florística e vexetacional de grande parte do territorio galego, froito da condición submediterránea do seu clima temperado e da tendencia á continentalidade que se rexistra seguindo un gradiente progresivo dende o NW ao SE. Esta "indefinición" recoñeceuse tamén en numerosos estudios paleoambientais realizados dentro do contexto noroccidental ibérico, traballos nos que se conclúe igualmente que a vexetación tipicamente mediterránea tivo unha limitada extensión dentro do ámbito territorial de Galicia dende finais do Pleistoceno e todo ao longo do Holoceno (Ramil-Rego 1992, Ramil-Rego et al 1998 a, 1998b; Muñoz Sobrino 2001, Muñoz Sobrino et al. 1997, 2001, Gómez-Orellana 2002, Gómez-Orellana et al. 2007).

Figura: Unidades fitoxeográficas de Galicia e Xerarquía das unidades bioxeográficas presentes en Galicia. Fonte: Elaborado a partir de Rodríguez Guitián & Ramil Rego (2008)

Consecuentemente, tanto por cuestións bioclimáticas como botánicas e de dinámica paleoambiental, Rodríguez Guitián & Ramil Rego (2008) entenden que se deben interpretar como pertencentes á rexión florística temperada diversas áreas interiores que, en repetidas ocasións, foron incluídas na Rexión Mediterránea (cf. Izco 1987, Rivas-Martínez 1987, Pulgar 1999), como as cubetas de Ourense, Monforte de Lemos e Pobra de Brollón, a chaira de A Limia, as terras Altas de Riós e A Gudiña e as serras occidentais do Macizo de Trevinca-Sanabria.

Dentro desta formulación, as cuncas media e baixa do Río Sil concentran o maior conxunto florístico de procedencia mediterránea existente no extremo noroccidental ibérico, pero áchanse illadas das áreas mediterráneas próximas debido á interposición do macizo montañoso Galaico-Duriense, que conecta as comarcas de Sanabria e as Omañas a través das terras altas da Maragatería (Montes de León e Serra do Teleno). Deste xeito, aínda que bioclimáticamente poida admitirse a existencia dunha pequeña área de características propiamente mediterráneas en Galicia (cf. Rodríguez Guitián & Ramil-Rego 2007), a presenza nela dun importante conxunto florístico eurosiberiano e o feito de tratarse dun territorio illado con respecto ao resto do área mediterránea peninsular por barreiras montañosas de macroclima temperado, dificulta a súa interpretación clara como unha unidade pertencente á Rexión Mediterránea, sendo máis plausible a súa explicación como un caso extremo dentro do gradiente transicional eurosiberiano-mediterráneo e, en consecuencia, a súa inclusión dentro da Rexión Eurosiberiana. Ditas áreas constituirían unha unidade bioxeográfica particular, que se prolonga a través da parte baixa da cunca do Bierzo, na veciña provincia de León, que se denomina Sector Berciano-Valdeorrés.

A diferenza do considerado ata o momento, segundo a proposta de Rodríguez Guitián & Ramil Rego (2008) exclúese a existencia de territorios adscribibles á Rexión florística Mediterránea en Galicia, incluíndose integramente na Provincia Atlántica Europea, pertencente á Subrexión Atlántica-Europea da Rexión Eurosiberiana. Dentro desta unidade distínguense, a nivel de subprovincia, as áreas Cántabro-Atlánticas, de forte influencia oceánica e invernos pouco rigorosos, das áreas interiores que forman parte do eixe montañoso galaico-cantábrico, integradas no extremo occidental da subprovincia Orocantábrica.

Á súa vez, os territorios Cántabro-Atlánticos de Galicia están integrados por catro sectores, Galaico- Asturiano, Galaico- Portugués, Galaico-Interior e Berciano-Valdeorrés, mentres que dentro das áreas orocantábricas se establece unha división de rango semellante entre as montañas situadas ao N do Río Sil, que conforman o Sector Orocantábrico occidental, e as situadas cara a S (Sector Galaico- Duriense). A grandes trazos, as peculiaridades florísticas e vexetacionais que caracterizan actualmente aos diferentes territorios corolóxicos definidos responden á interacción que no pasado xeolóxico recente tiveron tres factores ecolóxicos: o efecto dos mares (tendencia oceánica ou atlántica), o efecto da distancia ao mar e o incremento de altitude (tendencia continental) e a intensidade e duración da seca durante a época estival (tendencia mediterránea). Das unidades bioxeográficas aquí consideradas, o subsector Cantábrico Occidental é o que presenta unha maior afinidade co resto de territorios atlánticos europeos, mentres que o subsector Berciano- Valdeorrés concentra a maior proporción de flora mediterránea. Pola súa parte, a flora e vexetación do Subsector Sanabrés responde á maior influencia da continentalidade climática, ao incluír terras elevadas situadas na parte máis afastada da costa do territorio galego.

Recentemente foi publicada unha nova sectorización para a Península Ibérica (Amigo et al. 2017), na que se manteñen en gran medida en Galicia as unidades expostas previamente por Rodríguez Guitián & Ramil Rego (2008)