PROGRAMA MAB DA UNESCO
En 1968, a UNESCO celebrou en París a Conferencia intergobernamental de expertos sobre as bases científicas da utilización racional e a conservación dos recursos da Biosfera, na que se analizaron os usos e a conservación dos recursos naturais. Entre as súas conclusións acordouse recomendar á UNESCO a creación dun programa internacional de investigación sobre o home e a biosfera, que abordase entre outras actuacións: a) a investigación sobre a polución na Biosfera, así como as medidas para o seu control, b) a utilización racional dos recursos naturais, c) a utilización e conservación dos recursos xenéticos, d) a conservación dos espazos naturais e das especies ameazadas, e) o desenvolvemento de proxectos de colaboración en países en vías de desenvolvemento, f) a creación de centros de investigación e formación para o inventario e a avaliación dos recursos naturais (UNESCO 1969, 1971, 1972, 1981, 1984; Batrisse 1984, UNESCO 1996, OAPN 2012, Ramil-Rego et al. 2011 b., Ferreiro da Costa & amp; Ramil-Rego 2018).
En 1971, a UNESCO aprobou a posta en marcha do Programa Home & Biosfera ( Man & Biosphere Programme, M&B Programme), integrado no “Sector das ciencias naturais e sociais” e orientado á procura de novos modelos para a conservación e o uso racional dos recursos naturais na Biosfera, tratando de mellorar a relación global entre as persoas e o medio ambiente. En 1974, a UNESCO alentou a reunión dun grupo de traballo do Programa M&B no que se expuxo a súa reorientación, así como a creación de áreas-piloto para aplicar e avaliar modelos territoriais para o cumprimento dos seus obxectivos. Ditas áreas-piloto serán designadas como “Reservas de Biosfera” (UNESCO 1969, 1971, 1972, 1981, 1984; Batrisse 1984, UNESCO 1996, OAPN 2012, Ramil-Rego et al. 2011 b., Ferreiro da Costa & Ramil-Rego 2018). Dous anos máis tarde, en 1976, a UNESCO, declarou as primeiras Reservas de Biosfera e o seu número foise incrementando en anos sucesivos, de modo que, no ano 1979, alcanzábanse as 86 Reservas, distribuídas entre 23 países. En 1977 foron declaradas as dúas primeiras Reservas da Biosfera españolas: Grazalema (Andalucía) e Ordesa- Viñamala (Aragón). En 1995, o número de Reservas de Biosfera declaradas alcanzaba as 324, das que 14 eran españolas: Grazalema (1977), Ordesa- Viñamala (1977), Montseny (1978), Doñana (1980), Mancha Húmida (1980), As Serras de Cazorla e Segura (1983), Marismas do Odiel (1983), A Palma (1983), Urdaibai (1984), Sierra Nevada (1986), Cuenca Altadel Río Manzanares (1992), Lanzarote (1993), Menorca (1993), Sierra de las Nieves e a seu estorno (1995). A primeira Reserva de Biosfera de Galicia, Terras do Miño, foi declarada o ano 2001.
O éxito do programa e a necesidade de fortalecelo levaron á UNESCO a celebrar en marzo de 1995 en Sevilla unha conferencia internacional de expertos do Programa Hombre & Biosfera, na que se redactaron dous documentos esenciais: a Estratexia de Sevilla para as Reservas da Biosfera e o Marco Estatutario da Rede Mundial das Reservas da Biosfera. Ambos os documentos foron posteriormente adoptados oficialmente en novembro de 1995, baixo a Resolución 28/ C/2.4. da Conferencia Xeral da UNESCO e publicados en 1996 (UNESCO 1996).
As Reservas da Biosfera constitúen un elemento esencial do Programa M&B da UNESCO. Son áreas de ecosistemas terrestres, costeiros ou mariños nos que se promove a conservación dos recursos naturais e o desenvolvemento económico e social das comunidades locais, tendo en conta todas as necesidades sociais, culturais, económicas dos seus poboadores, apoiadas nunha base científica. As Reservas da Biosfera son lugares excepcionais para a investigación, a observación a longo prazo, a formación, a educación e a sensibilización do público, permitindo ao mesmo tempo que as comunidades locais participen plenamente na conservación e o uso sostible dos recursos.
De acordo co Marco Estatutario da Rede Mundial das Reservas de Biosfera (UNESCO 1996), as Reservas da Biosfera deben cumprir tres funciones básicas: 1) conservación: contribuír á conservación das paisaxes, os ecosistemas, as especies e a variación xenética; 2) desenvolvemento: fomentar un desenvolvemento económico e humano sostible desde os puntos de vista sociocultural e ecolóxico; e 3) apoio loxístico: prestar apoio a proxectos de demostración, de educación e capacitación sobre o medio ambiente e de investigación e observación permanente en relación con cuestións locais, rexionais, nacionais e mundiais de conservación e desenvolvemento sostible. Todas as Reservas da Biosfera aprobadas pola UNESCO configuran a Rede Mundial de Reservas de Biosfera como lugares de demostración que poden ofrecer respostas eficaces aos novos retos, como a perda dos coñecementos tradicionais e a diversidade biolóxica e cultural, a perda de terras cultivables, os cambios nos usos do chan ou o cambio climático, nun marco que pretende fomentar prácticas conformes a un modelo de desenvolvemento sostible.
O Marco Estatutario da Rede Mundial das Reservas de Biosfera (UNESCO 1995) fixa tamén os criterios xerais que haberá de satisfacer un territorio para ser designado Reserva de Biosfera:
1) conter un mosaico de sistemas ecolóxicos representativos de rexións bioxeográficas importantes que comprendan unha serie progresiva de formas de intervención humana;
2) ter importancia para a conservación da diversidade biolóxica;
3) ofrecer posibilidades de ensaiar e demostrar métodos de desenvolvemento sostible en escala rexional;
4) ter dimensións suficientes para cumprir as tres funciones das Reservas de Biosfera (conservación, desenvolvemento, apoio loxístico);
5) cumprir as tres funciones mencionadas mediante un sistema de zonificación configurado por tres unidades: zonas núcleo, zonas tampón e zonas de transición;
6) aplicar disposicións organizativas que faciliten a integración e participación dunha gama adecuada de sectores, entre outros autoridades públicas, comunidades locais e intereses privados, na concepción e execución das funcións da Reserva de Biosfera;
7) tomar, ademais, medias para dotarse de: 7a) mecanismos de xestión da utilización dos recursos e das actividades humanas nas zonas tampón, 7.b) unha política ou un plan de xestión da zona na súa calidade de Reserva da Biosfera, 7c) unha autoridade ou un dispositivo institucional encargado de aplicar esta política ou ese plan, e 7d) programas de investigación, educación e capacitación.
Para o cumprimento das suas tres funcións fundamentais, as Reservas da Biosfera deberán contar cunha zonificación adecuada establecida a partir dun sistema de tres unidades: núcleo, tampón e transición. A zona ou zonas núcleo deberán estar “xuridicamente constituídas” e dedicadas á protección a longo prazo conforme aos obxectivos de conservación da Reserva da Biosfera, de dimensións suficientes para cumprir tales obxectivos. As zonas tampón estarán claramente definidas, circundantes ou limítrofes das zonas núcleo, onde só poidan ter lugar actividades compatibles cos obxectivos de conservación. Finalmente, as Reservas de Biosfera contarán cunha ou varias zonas transición, onde se fomenten e practiquen formas de explotación sostible dos recursos (UNESCO 1996). A lexislación española (Lei 42/2007) considera que as zonas núcleo deben ser Espazos Naturais Protexidos ou Espazos Protexidos da Rede Natura 2000, debidamente declarados e provistos dos seus correspondentes instrumentos de xestión.
As Reservas da Biosfera están sometidas á xurisdición soberana dos Estados en que estean situadas. Os Estados adoptarán as medidas que consideren necesarias, conforme á súa lexislación nacional, para o cumprimento dos obxectivos e fins das Reservas da Biosfera, recollidos na Estratexia de Sevilla e no Marco Estatutario da Rede Mundial das Reservas da Biosfera (UNESCO 1996). A Estratexia de Sevilla e o Marco Estatutario foron implementados en España a través do Plan de Acción de Madrid para as Reservas da Biosfera (2008-2013) e posteriormente, na Estratexia M&B (2015-2025) e o Plan de Acción de Lima (2016-2025). Na lexislación estatal (Lei 42/2007, Real Decreto 342/2007 modificado polo Real Decreto 387/2013, Real Decreto 599/2016) e galega (Lei 5/2019), compleméntanse e desenvolven os aspectos básicos para a declaración e xestión das Reservas de Biosfera acordes cos criterios fixados pola UNESCO.
A Estratexia do M&B (2015-2025), contempla como visión a dun mundo no que as persoas sexan conscientes do seu futuro en común e da interacción co noso Planeta, e actúen de maneira colectiva e responsable para construír unha sociedade próspera en harmonía coa Biosfera. O Programa M&B e a súa Rede Mundial de Reservas da Biosfera (RMRB) traballan por esta visión dentro e fóra das reservas. A misión para o período 2015-2025 céntrase en:
1) desenvolver e fortalecer os modelos para o desenvolvemento sostible na RMRB;
2) comunicar as experiencias e leccións aprendidas, para facilitar a difusión e a aplicación global destes modelos;
3) fomentar a avaliación e a xestión, as estratexias e as políticas de calidade para o desenvolvemento e a planificación sostibles, así como apoiar ás institucións responsables e resilientes; e
4) axudar aos Estados Membros e ás partes interesadas a cumprir urxentemente os Obxectivos de Desenvolvemento Sostible por medio de experiencias da RMRB, en particular mediante o estudo e o exame de políticas, tecnoloxías e innovacións para a xestión sostible da biodiversidade e os recursos naturais e a mitigación do cambio climático e a súa adaptación a este.
Pola súa banda, o Plan de Acción do Lima e o Programa 2030 para o Desenvolvemento Sostible e os seus Obxectivos de Desenvolvemento Sostible fai fincapé en sociedades prósperas en harmonía coa Biosfera para lograr os Obxectivos de Desenvolvemento Sostible e implantar o Programa 2030 para o Desenvolvemento Sostible, tanto dentro das Reservas da Biosfera como fóra destas, mediante a difusión global dos modelos de sustentabilidade nelas desenvolvidos.
Unha das características esenciais da Reservas da Biosfera é o traballo en Rede. Así, todas as Reservas de Biosfera forman parte da Rede Mundial de Reservas de Biosfera, xestionada pola UNESCO e de redes nacionais e subnacionais, como a Rede Española de Reservas da Biosfera ou a Rede Galega de Reservas da Biosfera. Ademais, existen redes de carácter transnacional como a Rede Ibero M&B, que reúne ás Reservas de Iberoamérica e do Caribe, así como redes temáticas como a Rede de Illas. A Rede Mundial de Reservas da Biosfera está actualmente configurada por 748 lugares (23 Reserevas transfronterizas) en 134 países de todo o mundo (Datos 01/2024).
