Denominación oficial: Reserva de Biosfera Terras do Miño Data de declaración: 8 de novembro de 2002. Superficie: 365.869,42 ha Ubicación: Provincia de Lugo. Comunidade Autónoma de Galicia. Municipios: 26 (incluíndo a capital da provincia). Población: 172.966 habitantes. Entidade xestora: Deputación de Lugo Dirección: San Marcos, 8. 27001 - Lugo Teléfono: 982 260 000. Correo Electrónico:terrasdomino@deputacionlugo.org
Outras figuras de protección:
Zona Especial de Conservación (ZEC): Parga-Ladra-Támoga, Serra do Xistral, Ría de Foz-Masma, Serra do Careón.
Zona Protexida Rede Natura 2000 (ENP): Parga-Ladra-Támoga, Serra do Xistral, Miño-Neira, Ría de Foz-Masma, Serra do Careón.
Rexión/Provincia bioxeográfica: Eurosiberiana
2.- Documentos oficias
Candidatura da Reserva de Biosfera presentada a UNESCO:
Crecente Maseda, R. & Ramil-Rego, P. (2002). Candidatura de la Reserva de la Biosfera de Terras do Miño. INLUDES. Diputación Provincial de Lugo. Universidade de Santiago. Lugo. p 131. (Descarga: IBADER)
Regulamento e Plan de Xestión da Reserva:
Regulamento dos órganos de xestión da Reserva de Biosfera Terras do Miño. B.O.P. de Lugo. 274, 29/11/2010. (Descarga: DPL).
Plan de Xestión - 2013: Documento técnico: Ramil Rego, P.; Ferreiro da Costa, J.; Rodríguez Guitián, M.A.; Gómez-Orellana Rodríguez, L.; Hinojo Sánchez, B.A.; Rubinos Román, M.A. & Cillero Castro, C. (2013). Plan de Acción de la Reserva de Biosfera Terras do Miño. Lugo: Diputación Provincial de Lugo. Dep.Legal: LU-147-2014. I.S.B.N.: 978-84-8192-505-0. Pp: 1-63. (Descarga: IBADER).
Anuncio inicio exposición pública do Plan de xestión da Reserva da Biosfera Terras do Miño 2024-2034. Boletín Oficial da Deputación de Lugo. 292, 22/12/2023 (Decarga: BODL)
Plan de Xestión - 2023. Documento técnico: Macho Benito, A.; Fernández Reija, L.J.; Ferreiro da Costa, J.; Gómez-Orellana Rodríguez, L.; Rodríguez Guitián, M.A.; López Castro, H.; Oreiro Rey, C.; Blanco Sandá, D. (2023). Plan de Xestión da Reserva de Biosfera Terras do Miño (2023). LUGO: TRAGSA – IBADER – Deputación de Lugo. (Descarga: IBADER).
3.- Informes e publicacións
Izco, J. & Ramil-Rego, P. (Coord.). (2001). Análise e valoración da Serra do Xistral. Un modelo de aplicación da Directiva Hábitat en Galicia. Xunta de Galicia. Dirección Xeral de Conservación da Natureza. Santiago de Compostela. P 161. (Descaarga: IBADER).
Ramil-Rego, P. & Domínguez Conde, J. (Coord.). (2006). A Lagoa de Cospeito. Historia e vida dun humidal chairego. Consellería de Medio Ambiente e Desenvolvemento Sostible. Xunta de Galicia. Santiago de Compostela. p 128. (Descarga: IBADER).
Ramil-Rego, P., Ferreiro da Costa, J. (2016). Biodiversidad del corredor fluvial del río Miño: tramo Ponte Ombreiro- Caneiro do Anguieiro (Lugo). In: J. Mario Crecente Maseda y Silvia González Soutelo (Eds. Científicos): Dos mil años del balneario de Lugo. Un modelo de activación del patrimonio termal: 65-97. Crecente Asociados. Lugo. p 777. (Descarga: IBADER).
Ramil-Rego, P.,Ferreiro da Costa, J., Gómez-Orellana, L., López Castro, H., Oreiro Rey, C., Rodríguez Guitián, M.A. (2021). Áreas Naturales Protegidas, de las propuestas pioneras a los nuevos paradigmas en pro de la salvaguarda de la Naturaleza. Monografías do Ibader, Serie Biodiversidade. Ibader. Universidade de Santiago de Compostela. Lugo. (Descarga: IBADER).
4.- Descripción xeral da Reserva de Biosfera Terras do Miño
A Reserva da Biosfera Terras do Miño, con 363.668,9 ha de extensión, é a Reserva de maiores dimensións de Galicia, e sitúase entre as 5 Reservas que posúen unha maior superficie dentro do Estado español. Inclúe territorios de 26 municipios da provincia de Lugo: Abadín, Alfoz, #Baralla, Begonte, Castro de Rei, Castroverde, O Corgo, Cospeito, Friol, Guitiriz, Guntín, Láncara, Lugo, Meira, Mondoñedo, Muras, Ourol, Outeiro de Rei, O Páramo, A Pastoriza, Pol, Rábade, Riotorto, O Valadouro, Vilalba e Xermade.
A Reserva sitúase no NW da Península Ibérica, quedando delimitada no seu maior parte pola conca alta do río Miño, terreo de topografía predominantemente horizontal que se sitúa entre os 600 m e os 350 m de altitude, xunto cos rebordes montañosos da conca que fan de divisoria fronte aos cursos que desembocan no Mar Cantábrico. O reborde montañoso Norte, está delimitado pola Serra do Xistral (1.050 m) e outros contrafortes de menor altitude. O reborde montañoso E vén marcado polas Serras Centrais de Galicia e o W polos contrafortes occidentais da Cordilleira Cantábrica. O peche sur da Reserva coincide co denominado tramo medio do Río Miño, no que este curso fluvial sofre un progresivo encajonamiento, que contrasta coa planitud que marca a conca alta.
4.1.- PATRIMONIO NATURAL
Esta Reserva alberga unha importante superficie de humidais, tanto de montaña como asociados a depresións, incluíndo humidais lacunares, higrófilos e higroturfófilos. Trátase do complexo de humidais de maior importancia para a conservación da biodiversidade do SW Europeo. As características morfolóxicas, hidrolóxicas e sedimentológicas da conca propicia a existencia dun complexo sistema de humidais topógenos, así como un gran número de pequenos acuíferos interrelacionados co sistema fluvial, o cal posúe unha gran importancia.
A área montañosa setentrional (LIC Sierra do Xistral) alberga unha importante superficie de humidais de montaña conformada por brezales húmidos, turberas altas e turberas de cobertor. As turberas de cobertor da Serra do Xistral, considerada como hábitat prioritario, son as únicas representacións deste tipo peculiar de turberas presentes na Península Ibérica. Estes humidais de montaña albergan unha rica e rara flora de briófitos, plantas superiores e comunidades de invertebrados.
A Reserva alberga unha boa representación de bosques climácicos conformados por diversos tipos de robledales (Quercus robur, Quercus pyrenaica), cunha gran diversidade de especies vasculares. Os tramos fluviais que percorren as áreas de menor altura mostran probablemente a mellor representación de bosques aluviales e de galería do Norte da Península Atlántica. Algúns dos bosques de ribeira posúen máis de 60 especies características de ambientes nemorales. En consecuencia, os leitos fluviais albergan unha rica e nutrida diversidade de especies, tanto de bivalvos (Margaritifera, Unio, Anodonta), como de plantas vasculares (Isoetes, Luronium) ou de vertebrados (Lutra).
Nos distintos ecosistemas, e fundamentalmente nos humidais, atópase un importante número de especies protexidas polas Directiva Aves e Hábitat, así como especies incluídas no Catálogo Nacional de Especies Ameazadas e no Catálogo Galego de Especies Ameazadas. O territorio é ademais o límite de distribución occidental de numerosas especies. Entre elas cabe destacar Fagus sylvatica.
4.2.- PATRIMONIO CULTURAL E PAISAXE
A Reserva inclúe un gran número de xacementos arqueolóxicos que abarcan desde o Palelítico Superior Final ata a Idade Media.
Dentro deste amplo período, os xacementos da Reserva adquiren unha gran relevancia a nivel do NW Ibérico ao ser os únicos rexistros para determinados períodos do Pleistoceno, como é o caso dos niveis pleistocenos (50- 40.000 anos) da Cova da Valiña, ou os niveis do final do Tardiglaciar de Pena Grande. Coa adopción da agricultura e da gandería no territorio (hai 6.000 anos), increméntase progresivamente o número de xacementos arqueolóxicos, ben de carácter funerario ( medoñas), ou en período máis recentes de poboados fortificados (castros). En relación coa ocupación romana constrúense as fortificacións da cidade de Lugo, muralla declarada Patrimonio da Humanidade pola UNESCO no ano 2000.
A Reserva da Biosfera inclúe un gran número de elementos históricos tanto vinculados co uso tradicional dos recursos naturais (hórreos, caneiros, muíños), con infraestruturas (pontes), así como de carácter relixioso (mosteiros, capelas, igrexas, catedral) e civil.
O patrimonio inmaterial é igualmente importante, aínda que escasamente estudado. Podéndose destacar a rica e pouco estudada toponimia do territorio, as numerosas lendas de tradición oral, os festexos tradicionais, os oficios tradicionais da zona como os canteiros, ferreiros, carpinteiros, serranchíns, fiandeiras, tecedeiras, afiadores, feirantes, seitureiros, curtidores, zapateiros, telleiros e muiñeiros en moitos dos cales se pode observar a influencia da colonia xudía presente no territorio.
A UNESCO recoñeceu como Patrimonio da Humanidade o Camiño de Santiago (Camiño do Norte e Primitivo) no ano 1993, que discorre pola Reserva, así como a Muralla Romana de Lugo, no ano 2000.
4.3.- SOCIOECONOMÍA DA RESERVA
A Reserva da Biosfera alberga unha importante poboación (172.966 habitantes), concentrada fundamentalmente na capital provincial, situada na zona de transición. A poboación restante atópase distribuída tanto en pequenas áreas urbanas (capitais dos termos municipais), como nun inmenso número de medianos e pequenos núcleos rurais (ao redor de 600), vinculados coa xestión e aproveitamento dos recursos naturais (agrícolas, gandeiros, forestais). A poboación ten un carácter permanente, aínda que ao longo do ano existen pequenas variacións estacionais relacionadas cos diversos períodos vacacionais e coa celebración de festas patronais e populares. O fluxo turístico é importante, aínda que non supón un cambio significativo na poboación global da reserva, xerando usos e demandas distintas.
A estrutura demográfica da poboación caracterízase por un forte envellecemento, baixas densidades de poboación (sobre todo nos municipios rurais), unha elevada dispersión territorial e unha acumulación de capital humano moi débil.
Actividades tradicionais
Na actualidade a maior parte da superficie do terreo corresponde a propiedade privada. Existe tamén unha superficie importante de terreo como montes comunais, xestionados polos propios veciños, que constitúe un sistema de explotación e propiedade característico de Galicia. A propiedade de carácter público estatal corresponde maioritariamente ás áreas de servidumes de augas, así como a propiedades urbanas. Os concellos e a Deputación Provincial posúen igualmente pequenas propiedades, vinculadas ao proceso histórico de supresión da propiedade foral e da revisión que a partir deste intre sufriron os montes comunais.
Entre as actividades tradicionais cabe destacar o pastoreo extensivo (cabalos, vacas) en réxime de semi-liberdade, os sistemas de prados de sega con formacións pratícolas de elevada diversidade, o desenvolvemento de cultivos hortícolas a pequena escala con ecotipos tradicionais, queserías non industriais, elaboración de produtos cárnicos, etc. Estas producións, de carácter local e artesanal, derivan na existencia de numerosos produtos de calidade diferenciada, avaladas con DOP relativas aos tipos de queixo ("San Simón dá Costa", "Teto", "Cebreiro"), así como un conxunto de IGP, entre as que destacan "Tenreira Galega", " Faba de Lourenzá", " Grelos de Galicia", "Pataca de Galicia" ou "Torta de Santiago", entre outras.
4.4.- CONTRIBUCIÓN DA RESERVA AO DESENVOLVEMENTO SOSTIBLE
Con respecto ás estratexias propias da Reserva para o seu funcionamento, a Deputación de Lugo constituíu no ano 2011 os órganos de xestión da Reserva, conformados por un Órgano Reitor (órgano de goberno) e Órgano de Participación (de carácter consultivo). Devandito regulamento establece a composición, finalidade e funcións dos diferentes órganos que os compoñen, xunto ao seu réxime xurídico e económico.
Desde o ano 2013, a Reserva da Biosfera dispón dun Plan de Acción aprobado por ambos os órganos, seguindo un trámite de participación pública que permitiu a implicación efectiva dos cidadáns nas tomas de decisións que afectan o territorio.
Devandito Plan define un novo modelo de desenvolvemento sostible que compatibiliza a conservación dos recursos naturais coas actividades económicas e o desenvolvemento da poboación, integrándose con outras políticas de protección da natureza, de usos do chan e doutros recursos.
O patrimonio natural e cultural da Reserva posúe un gran valor desde un punto de vista histórico, debido a que foron estudados desde fai máis dun século. Os labores de investigación sobre os compoñentes da Reserva realízanse maioritariamente por grupos de investigación e centros da Universidade de Santiago (Campus de Lugo).
Nos últimos anos a área da Reserva da Biosfera incluíuse como elemento referente no desenvolvemento de distintos proxectos financiados pola Unión Europea, o Estado Español, ou a Comunidade Autónoma de Galicia.
Liñas do Plan de Acción:
Conservación do patrimonio natural
Difusión dos valores naturais e culturais
Compatibilidade do medio rural coa biodiversidade
Compatibilidade do turismo coa biodiversidade
Manufacturas locais e produtos de calidade
Ciencia e desenvolvemento de capacidades
Cooperación e asociacións para a sustentabilidade
Conservación dos recursos patrimoniais
Xestión adaptativa da Reserva de Biosfera
4.5.- USO PÚBLICO E TURISMO
O territorio conta cunha serie de infraestruturas de uso público destinadas á interpretación e formación ambiental que reforzan os contendidos en relación aos obxectivos do Programa MaB. Con respecto á oferta de infraestruturas turísticas, a Reserva conta con aloxamentos de elevada calidade (Paradores, balnearios, Spas, hoteis de luxo, casas de turismo rural, etc.).
En canto aos aloxamentos, o territorio conta cun Parador Nacional, en Vilalba, así como máis de 100 hoteis e máis de 50 establecementos de turismo rural, que permiten ao visitante gozar dunha boa gastronomía e coñecer o medio rural da Reserva.
Cabe destacar a importancia do turismo termal en Terras do Miño, pois conta con dous establecementos termais de calidade: o Balneario de Lugo (onde se poden visitar ademais unhas Termas Romanas), e o Balneario de Guitiriz. Ademais, existen un gran número de humidais e charcas con propiedades terapéuticas moi atractivos, como son a Charca de Alligal e Riocaldo.
A Reserva Terras do Miño, caracterizada pola súa ampla rede fluvial, acolle tamén un gran número de visitantes amantes da pesca, que visitan os numerosos ríos que bañan o territorio: Miño, Ladra, Parga, Neira, Chamoso, Azúmara, Mera, Narla, etc.
A Reserva conta tamén cun gran número de roteiros de sendeirismo que permiten ao visitante coñecer o patrimonio natural e etnográfico da zona. Por exemplo, ou Camiño do Miño, con máis de 100 km de roteiro fluvial, a Roteiros dás Insuas, que transcorre por espazos naturais protexidos, ou a roteiro da auga de Guitiriz, na que se pode gozar de " Sete Muíños", un espazo natural de gran beleza na beira do río Forxa, que outorga un interesante valor etnográfico a un espazo habilitado como área recreativa e zona de baño.
Infraestruturas de apoio
Centro de Interpretación Terras do Miño. Aos pés da cidade de Lugo, conxunto de casa e muíño do século XIX, entre carballos centenarios, coñecido como Muíño do Tendeiro.
Centro de Interpretación da Lagoa de Cospeito. Exposición "in situ" e visión "in vivo".
Mazo de Santa Comba. Antigo complexo industrial, no que a forza da auga imprime movemento a mazos, fraguas, serras, dinamos, muíños.
